Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Nhà Nguyễn”

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
Cập nhật sửa đổi tham số cố định, sửa lỗi ngày tháng, việt hóa, dọn dẹp chung dùng AWB
Dòng 1: Dòng 1:
{{Nhà Nguyễn}}
{{Nhà Nguyễn}}
'''Nhà Nguyễn''' ([[Chữ Nôm]]: 家阮, [[Chữ Hán]]: 阮朝; [[Phiên âm Hán-Việt|Hán Việt]]: ''Nguyễn triều'') là [[triều đại]] cuối cùng trong [[lịch sử Việt Nam]], năm 1802 đến năm 1804 sử dụng quốc hiệu Nam Việt (Gia Long khi triều cống tự xưng "Nam Việt Quốc trưởng"), năm 1804 đến năm 1839 sử dụng quốc hiệu '''Việt Nam''', '''Đại Việt Nam''', năm 1839, vua Minh Mạng Nguyễn Phúc Kiểu đổi quốc hiệu là '''Đại Nam'''. Nhà Nguyễn được thành lập sau khi vua [[Gia Long]] lên ngôi năm [[1802]] và chấm dứt hoàn toàn khi hoàng đế [[Bảo Đại]] thoái vị vào năm 1945, tổng cộng là 143 năm. Triều Nguyễn là một triều đại đánh dấu nhiều thăng trầm của lịch sử, đặc biệt là [[chiến tranh Pháp-Đại Nam|cuộc xâm lược của người Pháp]] giữa thế kỷ 19.
'''Nhà Nguyễn''' ([[Chữ Nôm]]: 家阮, [[Chữ Hán]]: 阮朝; [[Phiên âm Hán-Việt|Hán Việt]]: ''Nguyễn triều'') là [[triều đại]] cuối cùng trong [[lịch sử Việt Nam]], năm 1802 đến năm 1804 sử dụng quốc hiệu Nam Việt (Gia Long khi triều cống tự xưng "Nam Việt Quốc trưởng"), năm 1804 đến năm 1839 sử dụng quốc hiệu '''Việt Nam''', '''Đại Việt Nam''', năm 1839, vua Minh Mạng Nguyễn Phúc Kiểu đổi quốc hiệu là '''Đại Nam'''. Nhà Nguyễn được thành lập sau khi vua [[Gia Long]] lên ngôi năm 1802 và chấm dứt hoàn toàn khi hoàng đế [[Bảo Đại]] thoái vị vào năm 1945, tổng cộng là 143 năm. Triều Nguyễn là một triều đại đánh dấu nhiều thăng trầm của lịch sử, đặc biệt là [[chiến tranh Pháp-Đại Nam|cuộc xâm lược của người Pháp]] giữa thế kỷ 19.


Triều nhà Nguyễn được chia ra hai giai đoạn riêng biệt: Giai đoạn độc lập và Giai đoạn [[Pháp thuộc]] (bị [[đế quốc thực dân Pháp|đế quốc Pháp]] xâm lược và bảo hộ).
Triều nhà Nguyễn được chia ra hai giai đoạn riêng biệt: Giai đoạn độc lập và Giai đoạn [[Pháp thuộc]] (bị [[đế quốc thực dân Pháp|đế quốc Pháp]] xâm lược và bảo hộ).
Dòng 12: Dòng 12:
{{chính|Chiến tranh Tây Sơn-Chúa Nguyễn}}
{{chính|Chiến tranh Tây Sơn-Chúa Nguyễn}}
Xem thêm: [[Chúa Nguyễn]][[Tập tin:GiaLong.jpg|nhỏ|trái|[[Gia Long]], vị vua sáng lập triều Nguyễn]]
Xem thêm: [[Chúa Nguyễn]][[Tập tin:GiaLong.jpg|nhỏ|trái|[[Gia Long]], vị vua sáng lập triều Nguyễn]]
Năm [[1778]], Nguyễn Ánh quay lại và tập hợp lực lượng chiếm được [[Gia Định]] và đến năm [[1780]], ông xưng vương. Trong mùa hè năm 1781, quân đội của Nguyễn Ánh lên đến khoảng 3 vạn người với 80 chiến thuyền đi biển, 3 thuyền lớn<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=512}}</ref> và 2 tàu [[Bồ Đào Nha]] do giám mục [[Bá Đa Lộc]] giúp Nguyễn Ánh mời được<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=511}}</ref><ref name="harvnb10"/>. Ông tổ chức tấn công [[Nhà Tây Sơn|Tây Sơn]] đánh tới tận đất [[Phú Yên]] nhưng sau cùng phải rút chạy vì gặp bộ binh rất mạnh của Tây Sơn<ref name="harvnb10">{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=107-108}}</ref>. Tức giận vì tốn kém nhưng không thu được kết quả, quan lại Gia Định để cho một người phụ việc của [[Pigneau de Behaine|Bá Đa Lộc]] là cai cơ Manuel (Mạn Hòe){{ref_label|a|a|none}} lập mưu giết chết các tay lính đánh thuê Bồ Đào Nha và cướp tàu của họ<ref name="harvnb10"/>.
Năm 1778, Nguyễn Ánh quay lại và tập hợp lực lượng chiếm được [[Gia Định]] và đến năm 1780, ông xưng vương. Trong mùa hè năm 1781, quân đội của Nguyễn Ánh lên đến khoảng 3 vạn người với 80 chiến thuyền đi biển, 3 thuyền lớn<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=512}}</ref> và 2 tàu [[Bồ Đào Nha]] do giám mục [[Bá Đa Lộc]] giúp Nguyễn Ánh mời được<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=511}}</ref><ref name="harvnb10"/>. Ông tổ chức tấn công [[Nhà Tây Sơn|Tây Sơn]] đánh tới tận đất [[Phú Yên]] nhưng sau cùng phải rút chạy vì gặp bộ binh rất mạnh của Tây Sơn<ref name="harvnb10">{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=107-108}}</ref>. Tức giận vì tốn kém nhưng không thu được kết quả, quan lại Gia Định để cho một người phụ việc của [[Pigneau de Behaine|Bá Đa Lộc]] là cai cơ Manuel (Mạn Hòe){{ref_label|a|a|none}} lập mưu giết chết các tay lính đánh thuê Bồ Đào Nha và cướp tàu của họ<ref name="harvnb10"/>.


Tháng 3 năm 1782, [[Nguyễn Huệ]] cùng vua [[Nguyễn Nhạc|Thái Đức]] mang quân thuỷ bộ Nam tiến. Tây Sơn đụng trận dữ dội ở [[sông Ngã Bảy]], cửa [[Cần Giờ]] với quân Nguyễn do chính Nguyễn Ánh chỉ huy. Dù lực lượng thuyền của Tây Sơn yếu hơn, nhưng nhờ lòng can đảm của mình, họ đã phá tan quân Nguyễn, buộc Manuel tự sát, tuy vậy cũng thiệt hại khá nhiều binh lực<ref name="harvnb11">{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=108 -109}}</ref>. Nguyễn Ánh bỏ chạy về [[Ba Giồng]], rồi có khi trốn sang tận rừng Romdoul, [[Chân Lạp]]<ref>{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|p=109}}</ref>. Vua Thái Đức khi tấn công [[Miền Nam (Việt Nam)|Nam bộ]] do cướp bóc [[Cù lao Phố]] nên gặp phải sự chống đối mạnh của [[người Hoa]] ủng hộ Nguyễn Ánh tại đây khiến cho một thân tướng là Đô đốc [[Phạm Ngạn]] tử trận, binh lính thương vong nhiều, nên ông rất đau đớn rồi nổi giận ra lệnh tàn sát người Hoa ở Gia Định để trả thù<ref>{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=111}}</ref><ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|pp=522-523}}</ref>. Việc này đã cản chân Tây Sơn trong việc truy bắt Nguyễn Ánh, khiến cho Nguyễn Ánh có cơ hội quay trở về [[Giồng Lữ]], một đô đốc Tây Sơn là Nguyễn Học đem quân đuổi theo Ánh bị quân Nguyễn bắt giết khiến cho Nguyễn Ánh có được 80 thuyền của Tây Sơn. Nguyễn Ánh thấy vậy định kéo về chiếm lại Gia Định nhưng đụng Nguyễn Huệ dàn binh quay lưng ra sông đánh bại khiến Nguyễn Ánh phải chạy về [[Hậu Giang]], [[Rạch Giá]], [[Hà Tiên (tỉnh)|Hà Tiên]] rồi theo thuyền nhỏ trốn ra [[Phú Quốc]]<ref>{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=112}}</ref>.
Tháng 3 năm 1782, [[Nguyễn Huệ]] cùng vua [[Nguyễn Nhạc|Thái Đức]] mang quân thuỷ bộ Nam tiến. Tây Sơn đụng trận dữ dội ở [[sông Ngã Bảy]], cửa [[Cần Giờ]] với quân Nguyễn do chính Nguyễn Ánh chỉ huy. Dù lực lượng thuyền của Tây Sơn yếu hơn, nhưng nhờ lòng can đảm của mình, họ đã phá tan quân Nguyễn, buộc Manuel tự sát, tuy vậy cũng thiệt hại khá nhiều binh lực<ref name="harvnb11">{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=108 -109}}</ref>. Nguyễn Ánh bỏ chạy về [[Ba Giồng]], rồi có khi trốn sang tận rừng Romdoul, [[Chân Lạp]]<ref>{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|p=109}}</ref>. Vua Thái Đức khi tấn công [[Miền Nam (Việt Nam)|Nam bộ]] do cướp bóc [[Cù lao Phố]] nên gặp phải sự chống đối mạnh của [[người Hoa]] ủng hộ Nguyễn Ánh tại đây khiến cho một thân tướng là Đô đốc [[Phạm Ngạn]] tử trận, binh lính thương vong nhiều, nên ông rất đau đớn rồi nổi giận ra lệnh tàn sát người Hoa ở Gia Định để trả thù<ref>{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=111}}</ref><ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|pp=522-523}}</ref>. Việc này đã cản chân Tây Sơn trong việc truy bắt Nguyễn Ánh, khiến cho Nguyễn Ánh có cơ hội quay trở về [[Giồng Lữ]], một đô đốc Tây Sơn là Nguyễn Học đem quân đuổi theo Ánh bị quân Nguyễn bắt giết khiến cho Nguyễn Ánh có được 80 thuyền của Tây Sơn. Nguyễn Ánh thấy vậy định kéo về chiếm lại Gia Định nhưng đụng Nguyễn Huệ dàn binh quay lưng ra sông đánh bại khiến Nguyễn Ánh phải chạy về [[Hậu Giang]], [[Rạch Giá]], [[Hà Tiên (tỉnh)|Hà Tiên]] rồi theo thuyền nhỏ trốn ra [[Phú Quốc]]<ref>{{harvnb|Tạ Chí Đại Trường|1973|pp=112}}</ref>.


Sau khi chiến thắng quân Thanh, vua [[Nguyễn Huệ|Quang Trung]] đang chuẩn bị phối hợp với vua anh (Thái Đức) đem quân vào Nam đánh Gia Định thì đột ngột qua đời ([[1792]]), con là [[Nguyễn Quang Toản]] còn nhỏ tuổi lên nối ngôi, hiệu là Cảnh Thịnh. Loạn lạc liền nổ ra ở Bắc Hà, sĩ phu trung thành với nhà Lê nổi lên tôn [[Lê Duy Cận]] làm minh chủ, Duy Cận liên lạc với Nguyễn Ánh để cùng đánh Tây Sơn<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=535}}</ref>, việc này góp phần làm cho nhà Tây Sơn nhanh chóng suy yếu. Nội bộ Tây Sơn xảy ra tranh chấp, quyền hành rơi vào tay ngoại thích [[Bùi Đắc Tuyên]]<ref name="harvnb24">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=155}}</ref>. Từ đó, Nguyễn Ánh ra sức mở các đợt tấn công ra Quy Nhơn theo nguyên tắc đã định trước đó: "''Gặp nồm thuận thì tiến, vãn thì về, khi phát thì quân lính đủ mặt, về thì tản ra đồng ruộng''"<ref>{{harvnb|Đặng Việt Thủy|Đặng Thành Trung|2008|pp=280-281}}</ref>. Ngoài ra, Nguyễn Ánh còn định cho sứ đi ngoại giao với Trung Quốc, lợi dụng mâu thuẫn và thù hằn của quốc gia này với Tây Sơn, và cả sự có mặt của [[Lê Chiêu Thống]] bên đó để khiến Trung Quốc giúp mình nhưng việc không thành do khi sứ của Nguyễn Ánh là [[Ngô Nhân Tịnh|Ngô Nhơn Tĩnh]] và [[Phạm Thận]] sang đến nơi thì Lê Chiêu Thống đã mất<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=536}}</ref>.
Sau khi chiến thắng quân Thanh, vua [[Nguyễn Huệ|Quang Trung]] đang chuẩn bị phối hợp với vua anh (Thái Đức) đem quân vào Nam đánh Gia Định thì đột ngột qua đời (1792), con là [[Nguyễn Quang Toản]] còn nhỏ tuổi lên nối ngôi, hiệu là Cảnh Thịnh. Loạn lạc liền nổ ra ở Bắc Hà, sĩ phu trung thành với nhà Lê nổi lên tôn [[Lê Duy Cận]] làm minh chủ, Duy Cận liên lạc với Nguyễn Ánh để cùng đánh Tây Sơn<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=535}}</ref>, việc này góp phần làm cho nhà Tây Sơn nhanh chóng suy yếu. Nội bộ Tây Sơn xảy ra tranh chấp, quyền hành rơi vào tay ngoại thích [[Bùi Đắc Tuyên]]<ref name="harvnb24">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=155}}</ref>. Từ đó, Nguyễn Ánh ra sức mở các đợt tấn công ra Quy Nhơn theo nguyên tắc đã định trước đó: "''Gặp nồm thuận thì tiến, vãn thì về, khi phát thì quân lính đủ mặt, về thì tản ra đồng ruộng''"<ref>{{harvnb|Đặng Việt Thủy|Đặng Thành Trung|2008|pp=280-281}}</ref>. Ngoài ra, Nguyễn Ánh còn định cho sứ đi ngoại giao với Trung Quốc, lợi dụng mâu thuẫn và thù hằn của quốc gia này với Tây Sơn, và cả sự có mặt của [[Lê Chiêu Thống]] bên đó để khiến Trung Quốc giúp mình nhưng việc không thành do khi sứ của Nguyễn Ánh là [[Ngô Nhân Tịnh|Ngô Nhơn Tĩnh]] và [[Phạm Thận]] sang đến nơi thì Lê Chiêu Thống đã mất<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=536}}</ref>.


Năm 1793, Nguyễn Ánh cùng các tướng [[Võ Di Nguy|Võ Duy Nguy]], [[Nguyễn Văn Trương]], [[Võ Tánh]], [[Nguyễn Huỳnh Đức]], [[Lê Văn Duyệt]], [[Nguyễn Phước Hội]], [[Philippe Vannier]], [[Nguyễn Văn Hòa]], Chưởng cơ Cố<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=539}}</ref> đem quân đánh [[Nha Trang]], [[Diên Khánh]], [[Phú Yên]] rồi tranh thủ đánh tới tận thành [[Quy Nhơn]] của Nguyễn Nhạc. Vua Thái Đức cầu cứu Phú Xuân. Cảnh Thịnh sai [[Ngô Văn Sở]], [[Phạm Công Hưng]], đô đốc Hố và Chưởng cơ Thiêm đem 17.000 quân, 80 [[voi|thớt voi]],và 30 chiếc thuyền chia nhiều đường tiến vào cứu, quân Nguyễn Ánh rút lui<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=541}}</ref><ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=153-154}}</ref>, trên đường về ông sai quân đắp [[thành cổ Diên Khánh|thành Diên Khánh]] để lợi dụng địa thế nơi này làm bàn đạp chống Tây Sơn. Cùng thời gian, quân Phú Xuân của Tây Sơn nhân dịp đánh chiếm luôn đất đai, kho tàng của vua Thái Đức. Lúc đó Nguyễn Nhạc đang bệnh trên giường, nghe tin cơ nghiệp của con mình là Quang Bảo bị chiếm mất, uất quá thổ huyết mà qua đời.<ref name="harvnb25">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=154-155}}</ref><ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|pp=541-542}}</ref> Quang Toản cho an trí [[Quang Bảo]] ra huyện [[Phù Ly]] và cai quản toàn bộ đất đai của vua bác.<ref name="harvnb25"/>
Năm 1793, Nguyễn Ánh cùng các tướng [[Võ Di Nguy|Võ Duy Nguy]], [[Nguyễn Văn Trương]], [[Võ Tánh]], [[Nguyễn Huỳnh Đức]], [[Lê Văn Duyệt]], [[Nguyễn Phước Hội]], [[Philippe Vannier]], [[Nguyễn Văn Hòa]], Chưởng cơ Cố<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=539}}</ref> đem quân đánh [[Nha Trang]], [[Diên Khánh]], [[Phú Yên]] rồi tranh thủ đánh tới tận thành [[Quy Nhơn]] của Nguyễn Nhạc. Vua Thái Đức cầu cứu Phú Xuân. Cảnh Thịnh sai [[Ngô Văn Sở]], [[Phạm Công Hưng]], đô đốc Hố và Chưởng cơ Thiêm đem 17.000 quân, 80 [[voi|thớt voi]],và 30 chiếc thuyền chia nhiều đường tiến vào cứu, quân Nguyễn Ánh rút lui<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=541}}</ref><ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=153-154}}</ref>, trên đường về ông sai quân đắp [[thành cổ Diên Khánh|thành Diên Khánh]] để lợi dụng địa thế nơi này làm bàn đạp chống Tây Sơn. Cùng thời gian, quân Phú Xuân của Tây Sơn nhân dịp đánh chiếm luôn đất đai, kho tàng của vua Thái Đức. Lúc đó Nguyễn Nhạc đang bệnh trên giường, nghe tin cơ nghiệp của con mình là Quang Bảo bị chiếm mất, uất quá thổ huyết mà qua đời.<ref name="harvnb25">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=154-155}}</ref><ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|pp=541-542}}</ref> Quang Toản cho an trí [[Quang Bảo]] ra huyện [[Phù Ly]] và cai quản toàn bộ đất đai của vua bác.<ref name="harvnb25"/>


Từ năm 1794 đến năm 1795, Tây Sơn phản công, họ cho quân nhiều lần vào đánh [[Phú Yên]], vây [[thành cổ Diên Khánh|thành Diên Khánh]]<ref name="harvnb24"/>, quân Nguyễn cũng ra sức chống cự, nhiều lần kìm hãm, thậm chí là đánh lại được quân Tây Sơn<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=542}}</ref>. Tuy nhiên nội bộ Tây Sơn lại mâu thuẫn, các tướng tranh quyền. [[Vũ Văn Dũng]] giết Bùi Đắc Tuyên và [[Ngô Văn Sở]], Quang Toản không làm gì được. [[Trần Quang Diệu]] đang đi đánh Nguyễn Ánh, nghe tin đành rút quân về, suýt giao tranh với Vũ Văn Dũng may nhờ có Quang Toản sai quan ra khuyên giải Trần Quang Diệu mới đồng ý hòa. Nhưng sau đó Quang Toản lại nghe lời gièm pha tước mất binh quyền của Trần Quang Diệu, Tây Sơn từ đó cứ lục đục mãi, các quan nghi kị giết hại lẫn nhau tạo điều kiện thuận lợi cho Nguyễn Ánh<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=155-157}}</ref><ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=543-544}}</ref>. Năm [[1797]], Nguyễn Ánh cho quân ra đánh Phú Yên, riêng ông thì cùng [[Nguyễn Phúc Cảnh]] chỉ huy thủy quân ra tận Quy Nhơn giao chiến với tướng Tây Sơn là [[Lê Trung]] tại [[Trận Thị Nại (1801)|Thị Nại]] thu được nhiều khí giới<ref name="Phan Khoang"/>, nhưng khi tới Quy Nhơn thấy thế lực Tây Sơn thủ mạnh quá đành vòng lên đánh [[Quảng Nam]] nhưng được mấy tháng lại rút về<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=157}}</ref> vì thuyền chở quân lương từ Gia Định bị ngược gió không lên kịp.<ref name="Phan Khoang"/>
Từ năm 1794 đến năm 1795, Tây Sơn phản công, họ cho quân nhiều lần vào đánh [[Phú Yên]], vây [[thành cổ Diên Khánh|thành Diên Khánh]]<ref name="harvnb24"/>, quân Nguyễn cũng ra sức chống cự, nhiều lần kìm hãm, thậm chí là đánh lại được quân Tây Sơn<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=542}}</ref>. Tuy nhiên nội bộ Tây Sơn lại mâu thuẫn, các tướng tranh quyền. [[Vũ Văn Dũng]] giết Bùi Đắc Tuyên và [[Ngô Văn Sở]], Quang Toản không làm gì được. [[Trần Quang Diệu]] đang đi đánh Nguyễn Ánh, nghe tin đành rút quân về, suýt giao tranh với Vũ Văn Dũng may nhờ có Quang Toản sai quan ra khuyên giải Trần Quang Diệu mới đồng ý hòa. Nhưng sau đó Quang Toản lại nghe lời gièm pha tước mất binh quyền của Trần Quang Diệu, Tây Sơn từ đó cứ lục đục mãi, các quan nghi kị giết hại lẫn nhau tạo điều kiện thuận lợi cho Nguyễn Ánh<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=155-157}}</ref><ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=543-544}}</ref>. Năm 1797, Nguyễn Ánh cho quân ra đánh Phú Yên, riêng ông thì cùng [[Nguyễn Phúc Cảnh]] chỉ huy thủy quân ra tận Quy Nhơn giao chiến với tướng Tây Sơn là [[Lê Trung]] tại [[Trận Thị Nại (1801)|Thị Nại]] thu được nhiều khí giới<ref name="Phan Khoang"/>, nhưng khi tới Quy Nhơn thấy thế lực Tây Sơn thủ mạnh quá đành vòng lên đánh [[Quảng Nam]] nhưng được mấy tháng lại rút về<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=157}}</ref> vì thuyền chở quân lương từ Gia Định bị ngược gió không lên kịp.<ref name="Phan Khoang"/>


Nguyễn Ánh chiêu dụ Nguyễn Quang Bảo nhưng việc chưa thành vì Quang Toản ra tay trước, bắt và giết được Quang Bảo.<ref name="Phan Khoang">{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=545}}</ref> Nhưng Tây Sơn lại rơi vào lục đục, Quang Toản nghi ngờ giết hại nhiều triều thần, võ tướng, khiến cho sức chiến đấu suy giảm, thêm nhiều người sang hàng Nguyễn Ánh.<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=157-158}}</ref><ref name="Phan Khoang 2001 545-546">{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=545-546}}</ref> Năm [[1799]], Nguyễn Ánh cho sứ yêu cầu vua [[Xiêm|Xiêm La]] cho một đạo quân Chân Lạp và [[Vương quốc Viêng Chăn|Vạn Tượng]] đi đến sát biên giới Nghệ An để nghi binh và vua Xiêm đồng ý làm theo.<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=546}}</ref> Cũng trong năm [[1799]], Nguyễn Ánh tự cầm quân đi đánh thành Quy Nhơn<ref name="Phan Khoang 2001 545-546"/>, tướng giữ thành của Tây Sơn là [[Vũ Tuấn]] đầu hàng dù trước đó Quang Toản đã sai Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đem quân vào cứu<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=158}}</ref>. Sau đó, Nguyễn Ánh đổi tên Quy Nhơn thành Bình Định<ref name="harvnb39">{{harvnb|Đặng Việt Thủy|Đặng Thành Trung|2008|p=281}}</ref>, rồi cho quân tới trấn giữ thành. Tây Sơn ngay lập tức tìm cách chiếm lại; [[tháng một|tháng 1]] năm [[1800]], hai danh tướng Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng kéo đến vây [[thành Quy Nhơn]]. Nguyễn Ánh cho quân ra cứu nhưng bị bộ binh Tây Sơn chặn lại, ông chia quân đi đánh các nơi và thắng nhiều trận, trong đó có một trận lớn ở [[Trận Thị Nại (1801)|Thị Nại]]<ref name=autogenerated4/>. Thấy thế Tây Sơn vây Quy Nhơn còn mạnh, Nguyễn Ánh cho người lẻn mang thư đến bảo tướng quân Nguyễn giữ thành là [[Võ Tánh]] mở đường máu mà trốn ra nhưng Võ Tánh quyết tử thủ để tạo điều kiện cho Nguyễn Ánh đánh Phú Xuân<ref name=autogenerated4>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=550}}</ref>, việc này khiến thời gian hai danh tướng Tây Sơn bị cầm chân lên hơn một năm<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=159-160}}</ref>. Năm [[1801]], Nguyễn Ánh nhận thấy tinh binh Tây Sơn đều tập trung cả ở chiến trường Quy Nhơn nên mang quân chủ lực vượt biển ra đánh Phú Xuân. Tháng 5 năm 1801, Nguyễn Ánh kéo quân giao chiến dữ dội với Tây Sơn ở [[cửa Tư Dung]]<ref name=autogenerated4 />; rồi đụng Quang Toản ở [[cửa Thuận An|cửa Eo]]<ref name=autogenerated4/>, Quang Toản thua trận bỏ chạy ra Bắc<ref name="TTK">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=160-161}}</ref> và đến ngày 3 tháng 5 Nguyễn Ánh giành được Phú Xuân<ref name=autogenerated4/>.
Nguyễn Ánh chiêu dụ Nguyễn Quang Bảo nhưng việc chưa thành vì Quang Toản ra tay trước, bắt và giết được Quang Bảo.<ref name="Phan Khoang">{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=545}}</ref> Nhưng Tây Sơn lại rơi vào lục đục, Quang Toản nghi ngờ giết hại nhiều triều thần, võ tướng, khiến cho sức chiến đấu suy giảm, thêm nhiều người sang hàng Nguyễn Ánh.<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=157-158}}</ref><ref name="Phan Khoang 2001 545-546">{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=545-546}}</ref> Năm 1799, Nguyễn Ánh cho sứ yêu cầu vua [[Xiêm|Xiêm La]] cho một đạo quân Chân Lạp và [[Vương quốc Viêng Chăn|Vạn Tượng]] đi đến sát biên giới Nghệ An để nghi binh và vua Xiêm đồng ý làm theo.<ref>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=546}}</ref> Cũng trong năm 1799, Nguyễn Ánh tự cầm quân đi đánh thành Quy Nhơn<ref name="Phan Khoang 2001 545-546"/>, tướng giữ thành của Tây Sơn là [[Vũ Tuấn]] đầu hàng dù trước đó Quang Toản đã sai Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đem quân vào cứu<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=158}}</ref>. Sau đó, Nguyễn Ánh đổi tên Quy Nhơn thành Bình Định<ref name="harvnb39">{{harvnb|Đặng Việt Thủy|Đặng Thành Trung|2008|p=281}}</ref>, rồi cho quân tới trấn giữ thành. Tây Sơn ngay lập tức tìm cách chiếm lại; tháng 1 năm 1800, hai danh tướng Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng kéo đến vây [[thành Quy Nhơn]]. Nguyễn Ánh cho quân ra cứu nhưng bị bộ binh Tây Sơn chặn lại, ông chia quân đi đánh các nơi và thắng nhiều trận, trong đó có một trận lớn ở [[Trận Thị Nại (1801)|Thị Nại]]<ref name=autogenerated4/>. Thấy thế Tây Sơn vây Quy Nhơn còn mạnh, Nguyễn Ánh cho người lẻn mang thư đến bảo tướng quân Nguyễn giữ thành là [[Võ Tánh]] mở đường máu mà trốn ra nhưng Võ Tánh quyết tử thủ để tạo điều kiện cho Nguyễn Ánh đánh Phú Xuân<ref name=autogenerated4>{{harvnb|Phan Khoang|2001|p=550}}</ref>, việc này khiến thời gian hai danh tướng Tây Sơn bị cầm chân lên hơn một năm<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=159-160}}</ref>. Năm 1801, Nguyễn Ánh nhận thấy tinh binh Tây Sơn đều tập trung cả ở chiến trường Quy Nhơn nên mang quân chủ lực vượt biển ra đánh Phú Xuân. Tháng 5 năm 1801, Nguyễn Ánh kéo quân giao chiến dữ dội với Tây Sơn ở [[cửa Tư Dung]]<ref name=autogenerated4 />; rồi đụng Quang Toản ở [[cửa Thuận An|cửa Eo]]<ref name=autogenerated4/>, Quang Toản thua trận bỏ chạy ra Bắc<ref name="TTK">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=160-161}}</ref> và đến ngày 3 tháng 5 Nguyễn Ánh giành được Phú Xuân<ref name=autogenerated4/>.


Cùng thời gian nghe tin Phú Xuân bị tấn công, Trần Quang Diệu đang vây Quy Nhơn sai binh về cứu nhưng bị quân Nguyễn chặn đánh nên quân không về được, ông chỉ còn cách cố gắng đốc binh chiếm thành<ref name="TTK"/>. Đầu năm [[1802]], Tây Sơn mới chiếm lại thành Quy Nhơn, Võ Tánh tự vẫn để xin tha mạng cho binh sĩ<ref name="TTK162">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=162}}</ref>. Trần Quang Diệu tha cho binh Nguyễn, an táng Võ Tánh và thuộc tướng<ref name="TTK162"/> rồi bỏ thành Quy Nhơn; cùng Vũ Văn Dũng mang quân cứu viện ra Nghệ An, bị quân Nguyễn chặn đường, phải vòng qua đường Vạn Tượng<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=163}}</ref>. Lúc tới Nghệ An thì thấy thành đã mất, quân sĩ bỏ chạy gần hết, vợ chồng Trần Quang Diệu và [[Bùi Thị Xuân]] bị bắt<ref name="harvnb47">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=164}}</ref>, Vũ Văn Dũng không rõ số phận.{{ref_label|b|b|none}}
Cùng thời gian nghe tin Phú Xuân bị tấn công, Trần Quang Diệu đang vây Quy Nhơn sai binh về cứu nhưng bị quân Nguyễn chặn đánh nên quân không về được, ông chỉ còn cách cố gắng đốc binh chiếm thành<ref name="TTK"/>. Đầu năm 1802, Tây Sơn mới chiếm lại thành Quy Nhơn, Võ Tánh tự vẫn để xin tha mạng cho binh sĩ<ref name="TTK162">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=162}}</ref>. Trần Quang Diệu tha cho binh Nguyễn, an táng Võ Tánh và thuộc tướng<ref name="TTK162"/> rồi bỏ thành Quy Nhơn; cùng Vũ Văn Dũng mang quân cứu viện ra Nghệ An, bị quân Nguyễn chặn đường, phải vòng qua đường Vạn Tượng<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=163}}</ref>. Lúc tới Nghệ An thì thấy thành đã mất, quân sĩ bỏ chạy gần hết, vợ chồng Trần Quang Diệu và [[Bùi Thị Xuân]] bị bắt<ref name="harvnb47">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=164}}</ref>, Vũ Văn Dũng không rõ số phận.{{ref_label|b|b|none}}


Cũng trong thời gian này, sau khi chiến thắng quân Tây Sơn, hoàn toàn chiếm được Phú Xuân, Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế ngày 1 tháng 6 (âm lịch) năm Nhâm Tuất (1802)<ref name="harvnb39"/><ref name="harvnb26">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=164-165}}</ref>. Để tượng trưng sự thống nhất Nam-Bắc lần đầu tiên sau nhiều năm, Nguyễn Ánh chọn niên hiệu là Gia Long, chữ ''Gia'' lấy từ [[Gia Định]] và ''Long'' lấy từ [[Thăng Long]]<ref>{{harvnb|Tarling|1999|p=245}}</ref>. Sau đó ông cho người đem toàn bộ ấn sách [[nhà Thanh]] trao cho Tây Sơn trả lại và xin phong, rồi sai Lê Văn Duyệt kéo quân tiếp ra Bắc Hà diệt hoàn toàn nhà Tây Sơn.<ref name="harvnb47"/>
Cũng trong thời gian này, sau khi chiến thắng quân Tây Sơn, hoàn toàn chiếm được Phú Xuân, Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế ngày 1 tháng 6 (âm lịch) năm Nhâm Tuất (1802)<ref name="harvnb39"/><ref name="harvnb26">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|pp=164-165}}</ref>. Để tượng trưng sự thống nhất Nam-Bắc lần đầu tiên sau nhiều năm, Nguyễn Ánh chọn niên hiệu là Gia Long, chữ ''Gia'' lấy từ [[Gia Định]] và ''Long'' lấy từ [[Thăng Long]]<ref>{{harvnb|Tarling|1999|p=245}}</ref>. Sau đó ông cho người đem toàn bộ ấn sách [[nhà Thanh]] trao cho Tây Sơn trả lại và xin phong, rồi sai Lê Văn Duyệt kéo quân tiếp ra Bắc Hà diệt hoàn toàn nhà Tây Sơn.<ref name="harvnb47"/>
Dòng 34: Dòng 34:
Ngay từ sớm, Nguyễn Ánh đã phong vương, đặt quan lại cho những người theo phò tá mình. Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn và trở thành hoàng đế Gia Long, ông lại tiếp tục kiện toàn lại hệ thống hành chính và quan chế của chính quyền mới. Nhà Nguyễn về cơ bản vẫn giữ nguyên hệ thống quan chế và cơ cấu chính quyền trung ương giống như các triều đại trước đó. Đứng đầu nhà nước là vua, nắm mọi quyền hành trong tay. Giúp vua giải quyết giấy tờ, văn thư và ghi chép có ''Văn thư phòng'' (năm 1829 đổi là ''[[Nội các (nhà Nguyễn)|Nội các]]''). Về việc quân quốc trọng sự thì có 4 vị Điện Đại học sĩ gọi là Tứ trụ Đại thần, đến năm 1834 trở thành viện Cơ mật. Ngoài ra còn có Tông nhân phủ phụ trách các công việc của Hoàng gia<ref name="đượclsvn11">{{harvnb|Trương Hữu Quýnh|2005|p=438-440}}</ref>.
Ngay từ sớm, Nguyễn Ánh đã phong vương, đặt quan lại cho những người theo phò tá mình. Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn và trở thành hoàng đế Gia Long, ông lại tiếp tục kiện toàn lại hệ thống hành chính và quan chế của chính quyền mới. Nhà Nguyễn về cơ bản vẫn giữ nguyên hệ thống quan chế và cơ cấu chính quyền trung ương giống như các triều đại trước đó. Đứng đầu nhà nước là vua, nắm mọi quyền hành trong tay. Giúp vua giải quyết giấy tờ, văn thư và ghi chép có ''Văn thư phòng'' (năm 1829 đổi là ''[[Nội các (nhà Nguyễn)|Nội các]]''). Về việc quân quốc trọng sự thì có 4 vị Điện Đại học sĩ gọi là Tứ trụ Đại thần, đến năm 1834 trở thành viện Cơ mật. Ngoài ra còn có Tông nhân phủ phụ trách các công việc của Hoàng gia<ref name="đượclsvn11">{{harvnb|Trương Hữu Quýnh|2005|p=438-440}}</ref>.


Bên dưới, triều đình lập ra 6 Bộ, đứng đầu mỗi bộ là quan [[Thượng thư|Thượng Thư]] chịu trách nhiệm chỉ đạo các công việc chung của Nhà nước, các bộ gồm: [[Bộ Lại]], [[Bộ Hộ]], [[Bộ Lễ]], [[Bộ Binh (bộ)|Bộ Binh]], [[Bộ Hình]] và [[Bộ Công]].<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim |1971 |p=170}}</ref> Bên cạnh [[Lục bộ|6 Bộ]] còn có [[Đô sát viện nhà Nguyễn|Đô sát viện]] (tức là Ngự sử đài bao gồm 6 khoa) chịu trách nhiệm thanh tra quan lại, Hàn lâm viện phụ trách các sắc dụ, công văn, 5 Tự phụ trách một số sự vụ, phủ Nội vụ coi sóc các kho tàng, Quốc tử giám phụ trách giáo dục, Thái y viện chịu trách nhiệm về việc chữa bệnh và thuốc thang,... cùng với một số Ti và Cục khác.
Bên dưới, triều đình lập ra 6 Bộ, đứng đầu mỗi bộ là quan [[Thượng thư]] chịu trách nhiệm chỉ đạo các công việc chung của Nhà nước, các bộ gồm: [[Bộ Lại]], [[Bộ Hộ]], [[Bộ Lễ]], [[Bộ Binh (bộ)|Bộ Binh]], [[Bộ Hình]] và [[Bộ Công]].<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim |1971 |p=170}}</ref> Bên cạnh [[Lục bộ|6 Bộ]] còn có [[Đô sát viện nhà Nguyễn|Đô sát viện]] (tức là Ngự sử đài bao gồm 6 khoa) chịu trách nhiệm thanh tra quan lại, Hàn lâm viện phụ trách các sắc dụ, công văn, 5 Tự phụ trách một số sự vụ, phủ Nội vụ coi sóc các kho tàng, Quốc tử giám phụ trách giáo dục, Thái y viện chịu trách nhiệm về việc chữa bệnh và thuốc thang,... cùng với một số Ti và Cục khác.


Theo [[Trần Trọng Kim]], người ta "''thường hiểu mấy chữ [[quân chủ chuyên chế]] theo nghĩa của các nước [[Tây Âu]] ngày nay, chứ không biết mấy chữ ấy theo cái học [[Nho giáo]] có nhiều chỗ khác nhau...''" <ref name="theche">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|p=198}}</ref> Theo tổ chức của nhà Nguyễn, khi có việc gì quan trọng, thì [[vua]] giao cho đình thần các quan cùng nhau bàn xét. Quan lại bất kỳ lớn bé đều được đem ý kiến của mình mà trình bày. Việc gì đã quyết định, đem dâng lên để vua chuẩn y, rồi mới thi hành. Hoàng đế tuy có quyền lớn nhưng lại không được làm điều gì trái phép thường. Khi vua có làm điều gì sai thì các quan Giám Sát Ngự Sử có quyền can ngăn vua và thường là vua phải nghe lời can ngăn của những người này.<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|p=198-199}}</ref> Quan chức của triều đình chỉ phân ra tới [[phủ (đơn vị hành chính)|phủ]] [[huyện]], từ tổng trở xuống thuộc về quyền tự trị của dân. Người dân tự lựa chọn lấy người của mình mà cử ra quản trị mọi việc tại đia phương. Tổng gồm có vài làng hay xã, có một [[cai tổng]] và một [[phó tổng]] do [[Hội đồng Kỳ dịch]] của các làng cử ra quản lý thuế khóa, đê điều và trị an trong tổng.
Theo [[Trần Trọng Kim]], người ta "''thường hiểu mấy chữ [[quân chủ chuyên chế]] theo nghĩa của các nước [[Tây Âu]] ngày nay, chứ không biết mấy chữ ấy theo cái học [[Nho giáo]] có nhiều chỗ khác nhau...''" <ref name="theche">{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|p=198}}</ref> Theo tổ chức của nhà Nguyễn, khi có việc gì quan trọng, thì [[vua]] giao cho đình thần các quan cùng nhau bàn xét. Quan lại bất kỳ lớn bé đều được đem ý kiến của mình mà trình bày. Việc gì đã quyết định, đem dâng lên để vua chuẩn y, rồi mới thi hành. Hoàng đế tuy có quyền lớn nhưng lại không được làm điều gì trái phép thường. Khi vua có làm điều gì sai thì các quan Giám Sát Ngự Sử có quyền can ngăn vua và thường là vua phải nghe lời can ngăn của những người này.<ref>{{harvnb|Trần Trọng Kim|1971|p=198-199}}</ref> Quan chức của triều đình chỉ phân ra tới [[phủ (đơn vị hành chính)|phủ]] [[huyện]], từ tổng trở xuống thuộc về quyền tự trị của dân. Người dân tự lựa chọn lấy người của mình mà cử ra quản trị mọi việc tại đia phương. Tổng gồm có vài làng hay xã, có một [[cai tổng]] và một [[phó tổng]] do [[Hội đồng Kỳ dịch]] của các làng cử ra quản lý thuế khóa, đê điều và trị an trong tổng.
Dòng 59: Dòng 59:
Tính đến cuối thế kỷ 19, Việt Nam có 98 [[phủ (đơn vị hành chính)|phủ]] bao gồm 342 [[huyện]] và [[châu (đơn vị hành chính)|châu]].<ref>Vu Tam Ich. tr 18</ref>
Tính đến cuối thế kỷ 19, Việt Nam có 98 [[phủ (đơn vị hành chính)|phủ]] bao gồm 342 [[huyện]] và [[châu (đơn vị hành chính)|châu]].<ref>Vu Tam Ich. tr 18</ref>


Đối với hai [[quần đảo Hoàng Sa]] và [[Quần đảo Trường Sa|Trường Sa]] vua [[Gia Long]] từ năm [[1816]] đã chính thức ra lệnh tiếp thu Hoàng Sa, cắm cờ trên đảo và đo thuỷ trình. Sang triều [[Minh Mạng]], nhà Nguyễn cho xây đền, đặt bia đá, đóng cọc, và trồng cây. Đội Hoàng Sa và Đội Bắc Hải được trao nhiều nhiệm vụ hơn: khai thác, tuần tiễu, thu thuế dân trên đảo và nhiệm vụ biên phòng bảo vệ hai quần đảo. Hai đội này tiếp tục hoạt động cho đến khi người Pháp vào [[Bán đảo Đông Dương|Đông Dương]]. Từ thập niên 1890 [[Liên bang Đông Dương|chính quyền Bảo hộ]] nhân danh triều đình Huế của nhà Nguyễn cũng có dự định dựng ngọn [[hải đăng]] để khẳng định chủ quyền của Pháp trên [[quần đảo Hoàng Sa]] nhưng đồ án không thực hiện được và mãi đến năm 1938 mới có lực lượng chính thức chiếm đóng quần đảo này.<ref>{{chú thích web| url = http://community.middlebury.edu/~scs/docs/Tonnesson,%20Sino-Vietnamese%20Rapprochement%20&%20the%20South%20China%20S.pdf| tiêu đề = Sino-Vietnamese Rapprochement and the South China Sea Irritant| author = STEIN TØNNESSON| ngày = ngày 1 tháng 3 năm 2003 | nơi xuất bản= International Peace Research Institute| ngôn ngữ = tiếng Anh}}</ref> Dù vậy khi nhà Thanh gửi thuyền xâm phạm quần đảo Hoàng Sa vào những năm đầu thế kỷ 20 thì Bộ Ngoại giao Pháp đã có công văn phản đối.<ref>{{chú thích web| url = http://www.rfi.fr/actuvi/articles/110/article_2399.asp| tiêu đề = "Hoàn cảnh lịch sử dẫn đến tranh chấp chủ quyền của Việt Nam tại Quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa"| author = Nguyễn Nhã| ngày = ngày 2 tháng 2 năm 2009|ngôn ngữ = tiếng Việt}}</ref> Cuộc tranh chấp này kéo dài cho đến khi người Pháp mất chủ quyền ở [[Bán đảo Đông Dương|Đông Dương]] và vẫn chưa kết thúc.
Đối với hai [[quần đảo Hoàng Sa]] và [[Quần đảo Trường Sa|Trường Sa]] vua [[Gia Long]] từ năm 1816 đã chính thức ra lệnh tiếp thu Hoàng Sa, cắm cờ trên đảo và đo thuỷ trình. Sang triều [[Minh Mạng]], nhà Nguyễn cho xây đền, đặt bia đá, đóng cọc, và trồng cây. Đội Hoàng Sa và Đội Bắc Hải được trao nhiều nhiệm vụ hơn: khai thác, tuần tiễu, thu thuế dân trên đảo và nhiệm vụ biên phòng bảo vệ hai quần đảo. Hai đội này tiếp tục hoạt động cho đến khi người Pháp vào [[Bán đảo Đông Dương|Đông Dương]]. Từ thập niên 1890 [[Liên bang Đông Dương|chính quyền Bảo hộ]] nhân danh triều đình Huế của nhà Nguyễn cũng có dự định dựng ngọn [[hải đăng]] để khẳng định chủ quyền của Pháp trên [[quần đảo Hoàng Sa]] nhưng đồ án không thực hiện được và mãi đến năm 1938 mới có lực lượng chính thức chiếm đóng quần đảo này.<ref>{{chú thích web| url = http://community.middlebury.edu/~scs/docs/Tonnesson,%20Sino-Vietnamese%20Rapprochement%20&%20the%20South%20China%20S.pdf| tiêu đề = Sino-Vietnamese Rapprochement and the South China Sea Irritant| author = STEIN TØNNESSON| ngày = ngày 1 tháng 3 năm 2003 | nơi xuất bản= International Peace Research Institute| ngôn ngữ = tiếng Anh}}</ref> Dù vậy khi nhà Thanh gửi thuyền xâm phạm quần đảo Hoàng Sa vào những năm đầu thế kỷ 20 thì Bộ Ngoại giao Pháp đã có công văn phản đối.<ref>{{chú thích web| url = http://www.rfi.fr/actuvi/articles/110/article_2399.asp| tiêu đề = "Hoàn cảnh lịch sử dẫn đến tranh chấp chủ quyền của Việt Nam tại Quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa"| author = Nguyễn Nhã| ngày = ngày 2 tháng 2 năm 2009|ngôn ngữ = tiếng Việt}}</ref> Cuộc tranh chấp này kéo dài cho đến khi người Pháp mất chủ quyền ở [[Bán đảo Đông Dương|Đông Dương]] và vẫn chưa kết thúc.


==== Quân đội ====
==== Quân đội ====
Dòng 169: Dòng 169:
==== Sử học ====
==== Sử học ====
[[Tập tin:Phu van lau.jpg|nhỏ|[[Phu Văn Lâu]], nơi niêm yết những chỉ dụ quan trọng hoặc kết quả các kỳ thi do triều đình tổ chức]]
[[Tập tin:Phu van lau.jpg|nhỏ|[[Phu Văn Lâu]], nơi niêm yết những chỉ dụ quan trọng hoặc kết quả các kỳ thi do triều đình tổ chức]]
Ngay từ cuối [[thế kỷ 18|thế kỷ XVIII]], [[Lịch sử|Sử học]] là một trong những ngành khoa học rất phát triển. Sang đầu [[thế kỷ 19|thế kỷ XIX]], dưới thời nhà Nguyễn, ngành này lại càng phát triển hơn, có thể nói đó là ngành phát triển nhất thời vương triều Nguyễn. Đặc biệt khi cơ quan phụ trách sử học là [[Quốc sử quán (triều Nguyễn)|Quốc sử quán]] ra đời năm 1820 dưới thời vua [[Minh Mạng]] với nhiệm vụ thu thập các bộ sử xưa, in lại Quốc sử thời Lê và biên soạn các bộ sử mới. Quốc sử quán phải nói là được tổ chức kỷ cương, hoạt động một cách đầy hiệu quả. Vương triều Nguyễn cũng cho lập các kho tàng lưu trữ các sáng tác từ cổ chí kim.
Ngay từ cuối thế kỷ XVIII, [[Lịch sử|Sử học]] là một trong những ngành khoa học rất phát triển. Sang đầu thế kỷ XIX, dưới thời nhà Nguyễn, ngành này lại càng phát triển hơn, có thể nói đó là ngành phát triển nhất thời vương triều Nguyễn. Đặc biệt khi cơ quan phụ trách sử học là [[Quốc sử quán (triều Nguyễn)|Quốc sử quán]] ra đời năm 1820 dưới thời vua [[Minh Mạng]] với nhiệm vụ thu thập các bộ sử xưa, in lại Quốc sử thời Lê và biên soạn các bộ sử mới. Quốc sử quán phải nói là được tổ chức kỷ cương, hoạt động một cách đầy hiệu quả. Vương triều Nguyễn cũng cho lập các kho tàng lưu trữ các sáng tác từ cổ chí kim.


Sử học nhà Nguyễn có các thành tựu sau:
Sử học nhà Nguyễn có các thành tựu sau:
Dòng 198: Dòng 198:
<ref>{{chú thích web|author=Valiang |url=http://www.vietnamtourism.com/Hue/v_pages/kth_kinhthanh.htm |title=Kinh thành huế |publisher=Vietnamtourism.com |date= |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref> Kiến trúc cung đình Huế đã tiếp thu và kế thừa kiến trúc truyền thống thời Lý, Trần, Lê đồng thời tiếp thu tinh hoa của [[Mỹ thuật Trung Hoa]] nhưng đã được [[Việt Nam hóa]]. Huế cũng đã được hiện đại hóa bởi những [[công trình sư]] người Pháp phục vụ dưới thời vua Gia Long. Khi xây dựng hệ thống thành quách và [[cung điện]], các nhà kiến trúc dưới sự chỉ đạo của nhà vua đã bố trí trục chính của công trình theo hướng [[Hướng Tây Bắc|Tây Bắc]]- [[Hướng Đông Nam|Đông Nam]]. Yếu tố Ngũ hành quan trọng trong bố cục mặt bằng của kiến trúc cung thành tương ứng với ngũ phương.<ref>{{chú thích web|author=phuochung |url=http://www.vn.net/article.php/20071010080718559 |title=Nghệ thuật kiến trúc - Cung đình Huế |publisher=Vn.net |date= |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>
<ref>{{chú thích web|author=Valiang |url=http://www.vietnamtourism.com/Hue/v_pages/kth_kinhthanh.htm |title=Kinh thành huế |publisher=Vietnamtourism.com |date= |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref> Kiến trúc cung đình Huế đã tiếp thu và kế thừa kiến trúc truyền thống thời Lý, Trần, Lê đồng thời tiếp thu tinh hoa của [[Mỹ thuật Trung Hoa]] nhưng đã được [[Việt Nam hóa]]. Huế cũng đã được hiện đại hóa bởi những [[công trình sư]] người Pháp phục vụ dưới thời vua Gia Long. Khi xây dựng hệ thống thành quách và [[cung điện]], các nhà kiến trúc dưới sự chỉ đạo của nhà vua đã bố trí trục chính của công trình theo hướng [[Hướng Tây Bắc|Tây Bắc]]- [[Hướng Đông Nam|Đông Nam]]. Yếu tố Ngũ hành quan trọng trong bố cục mặt bằng của kiến trúc cung thành tương ứng với ngũ phương.<ref>{{chú thích web|author=phuochung |url=http://www.vn.net/article.php/20071010080718559 |title=Nghệ thuật kiến trúc - Cung đình Huế |publisher=Vn.net |date= |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>


Thành Gia Định là một công trình là một cồn trình phòng thủ quân sự, được [[Gia Long|Nguyễn Phúc Ánh]] ra lệnh xây dựng tại làng Tân Khai, huyện [[Bình Dương]], đất Gia Định, sau này là [[Thành phố Hồ Chí Minh|Sài Gòn]], kể từ ngày [[4 tháng 2]] năm [[1790]] theo kiến trúc hỗn hợp Đông-Tây, dựa trên một bản thiết kế của một người Pháp là [[Olivier de Puymanel]] (Việt danh là Ông Tín). Thành được xây có 8 cạnh nên gọi là "Bát Quái". Thành còn có tên khác là "Thành Quy". Thành có 8 cửa, phía nam là cửa Càn Nguyên và cửa Li Minh, phía bắc là cửa Khôn Hậu và cửa Khảm Hiền, phía đông là cửa Chấn Hanh và cửa Cấm Chí, phía tây là cửa Tốn Thuận và cửa Đoài Duyệt. Thời [[Minh Mạng]] đổi tên các cửa: phía nam là cửa Gia Định và cửa Phiên An, phía bắc là cửa Củng Thần và cửa Vọng Thuyết, phía đông là cửa Phục Viễn và cửa Hoài Lai, phía tây là cửa Tĩnh Biên và cửa Tuyên Hóa.<ref name=cinet>{{chú thích web|author=Nguyễn Thanh Liêm|url=http://namkyluctinh.org/ntliem/ntliem-levanduyet.pdf |title=Khâm sai Chưởng Tả Quân Lê Văn Duyệt}}</ref> Ngày [[18 tháng 3]] năm [[1859]], quân Pháp đốt cháy kho tàng, phá hủy thành Sài Gòn và rút ra để tránh quân triều đình nhà Nguyễn tấn công đánh chiếm lại thành. Dấu tích duy nhất ngày nay còn lại là bức tranh vẽ ảnh thực dân Pháp tấn công thành và những tàn tích dọc đường Đinh Tiên Hoàng về phía gần xưởng Ba Son.
Thành Gia Định là một công trình là một cồn trình phòng thủ quân sự, được [[Gia Long|Nguyễn Phúc Ánh]] ra lệnh xây dựng tại làng Tân Khai, huyện [[Bình Dương]], đất Gia Định, sau này là [[Thành phố Hồ Chí Minh|Sài Gòn]], kể từ ngày 4 tháng 2 năm 1790 theo kiến trúc hỗn hợp Đông-Tây, dựa trên một bản thiết kế của một người Pháp là [[Olivier de Puymanel]] (Việt danh là Ông Tín). Thành được xây có 8 cạnh nên gọi là "Bát Quái". Thành còn có tên khác là "Thành Quy". Thành có 8 cửa, phía nam là cửa Càn Nguyên và cửa Li Minh, phía bắc là cửa Khôn Hậu và cửa Khảm Hiền, phía đông là cửa Chấn Hanh và cửa Cấm Chí, phía tây là cửa Tốn Thuận và cửa Đoài Duyệt. Thời [[Minh Mạng]] đổi tên các cửa: phía nam là cửa Gia Định và cửa Phiên An, phía bắc là cửa Củng Thần và cửa Vọng Thuyết, phía đông là cửa Phục Viễn và cửa Hoài Lai, phía tây là cửa Tĩnh Biên và cửa Tuyên Hóa.<ref name=cinet>{{chú thích web|author=Nguyễn Thanh Liêm|url=http://namkyluctinh.org/ntliem/ntliem-levanduyet.pdf |title=Khâm sai Chưởng Tả Quân Lê Văn Duyệt}}</ref> Ngày 18 tháng 3 năm 1859, quân Pháp đốt cháy kho tàng, phá hủy thành Sài Gòn và rút ra để tránh quân triều đình nhà Nguyễn tấn công đánh chiếm lại thành. Dấu tích duy nhất ngày nay còn lại là bức tranh vẽ ảnh thực dân Pháp tấn công thành và những tàn tích dọc đường Đinh Tiên Hoàng về phía gần xưởng Ba Son.


=== Các phong trào chống triều đình ===
=== Các phong trào chống triều đình ===
Dòng 250: Dòng 250:
===Thời Pháp thuộc ===
===Thời Pháp thuộc ===
{{chính|Pháp thuộc}}
{{chính|Pháp thuộc}}
[[Tập tin:IndoChina1886.jpg|nhỏ|Bản đồ Đông Dương năm [[1886]]]]
[[Tập tin:IndoChina1886.jpg|nhỏ|Bản đồ Đông Dương năm 1886]]
Theo các [[Hòa ước Quý Mùi, 1883|Hòa ước Harmand]] và [[Hòa ước Giáp Thân (1884)|Hòa ước Patenôtre]] thì [[chính sách ngoại giao]], [[quân sự]] và [[tài chính|tài chánh]] do nước Pháp kiểm soát nhưng không có sự hợp nhất giữa 2 quốc gia [[Tên gọi Việt Nam#Đại Nam|Đại Nam]] và [[Pháp]]. Nước Pháp sau khi không mua chuộc được vua Hàm Nghi bèn cho ông đi an trí ở [[Algérie]]. Sau đó anh trai vua là Nguyễn Phúc Ưng Biện kế vị, lấy niên hiệu là [[Đồng Khánh]].<ref>{{harvnb|Đặng Việt Thủy|Đặng Thành Trung|2008|p=319-321}}</ref> Vua [[Đồng Khánh]] bị trách là đã lên ngôi trong những điều kiện quá nhục nhã đối với quốc gia. Bị cô lập và thiếu kinh nghiệm, ông phải nhượng bộ cho người Pháp để đổi lấy sự giúp đỡ về mặt hành chính và quân sự. Năm 1887, [[Liên bang Đông Dương]] được thành lập gồm thuộc địa [[Nam Kỳ]], 2 xứ bảo hộ [[Trung Kỳ]] và [[Bắc Kỳ]] cùng [[Lào]] và [[Campuchia|Cao Miên]] đều đặt dưới 1 viên quan [[Toàn quyền Đông Dương]] người Pháp. Năm 1888, vua Đồng Khánh còn phải nhường cho nước [[Pháp]] mọi quyền hành trên 3 thành phố [[Hà Nội]], [[Hải Phòng]] và Đà Nẵng, 3 khu vực này cũng trở thành 3 [[thuộc địa]].
Theo các [[Hòa ước Quý Mùi, 1883|Hòa ước Harmand]] và [[Hòa ước Giáp Thân (1884)|Hòa ước Patenôtre]] thì [[chính sách ngoại giao]], [[quân sự]] và [[tài chính|tài chánh]] do nước Pháp kiểm soát nhưng không có sự hợp nhất giữa 2 quốc gia [[Tên gọi Việt Nam#Đại Nam|Đại Nam]] và [[Pháp]]. Nước Pháp sau khi không mua chuộc được vua Hàm Nghi bèn cho ông đi an trí ở [[Algérie]]. Sau đó anh trai vua là Nguyễn Phúc Ưng Biện kế vị, lấy niên hiệu là [[Đồng Khánh]].<ref>{{harvnb|Đặng Việt Thủy|Đặng Thành Trung|2008|p=319-321}}</ref> Vua [[Đồng Khánh]] bị trách là đã lên ngôi trong những điều kiện quá nhục nhã đối với quốc gia. Bị cô lập và thiếu kinh nghiệm, ông phải nhượng bộ cho người Pháp để đổi lấy sự giúp đỡ về mặt hành chính và quân sự. Năm 1887, [[Liên bang Đông Dương]] được thành lập gồm thuộc địa [[Nam Kỳ]], 2 xứ bảo hộ [[Trung Kỳ]] và [[Bắc Kỳ]] cùng [[Lào]] và [[Campuchia|Cao Miên]] đều đặt dưới 1 viên quan [[Toàn quyền Đông Dương]] người Pháp. Năm 1888, vua Đồng Khánh còn phải nhường cho nước [[Pháp]] mọi quyền hành trên 3 thành phố [[Hà Nội]], [[Hải Phòng]] và Đà Nẵng, 3 khu vực này cũng trở thành 3 [[thuộc địa]].


Dòng 265: Dòng 265:
Ngày 9 tháng 3 năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, Bảo Đại chỉ định [[Trần Trọng Kim]] làm thủ tướng thay thế cho Nội các [[Phạm Quỳnh]] tại [[Huế]]. Nhưng chính phủ Trần Trọng Kim chỉ tồn tại được 4 tháng. Sau khi Nhật đầu hàng [[Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai|Đồng Minh]] ngày 15 tháng 8 năm 1945, [[Việt Minh|Mặt trận Việt Minh]] do [[Hồ Chí Minh]] lãnh đạo đã thực hiện thành công [[Cách mạng tháng Tám]], đưa Việt Nam trở thành nước độc lập từ tay người Nhật và người Pháp.
Ngày 9 tháng 3 năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, Bảo Đại chỉ định [[Trần Trọng Kim]] làm thủ tướng thay thế cho Nội các [[Phạm Quỳnh]] tại [[Huế]]. Nhưng chính phủ Trần Trọng Kim chỉ tồn tại được 4 tháng. Sau khi Nhật đầu hàng [[Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai|Đồng Minh]] ngày 15 tháng 8 năm 1945, [[Việt Minh|Mặt trận Việt Minh]] do [[Hồ Chí Minh]] lãnh đạo đã thực hiện thành công [[Cách mạng tháng Tám]], đưa Việt Nam trở thành nước độc lập từ tay người Nhật và người Pháp.


Sau khi [[Nhật Bản|Nhật]] đảo chính Pháp và tuyên bố trao trả độc lập cho Việt Nam. Ngày [[11 tháng 3]] năm [[1945]], Bảo Đại ra đạo dụ "Tuyên cáo Việt Nam độc lập", tuyên bố hủy bỏ [[Hòa ước Giáp Thân (1884)|Hòa ước Patenôtre]] ký với Pháp năm 1884, khôi phục chủ quyền Việt Nam, thống nhất [[Bắc Kỳ]], [[Trung Kỳ]] và [[Nam Kỳ]].{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}} Trong tuyên bố của Bảo Đại, bãi bỏ các hiệp ước bảo hộ và mất độc lập với Pháp trước đây, độc lập theo tuyên ngôn Đại đông Á, và "ông cũng như Chính phủ Việt Nam tin tưởng lòng trung thực của Nhật Bản và nó được xác định làm việc với các nước để đạt được mục đích" (theo Par Francis AGOSTINI).{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}}
Sau khi [[Nhật Bản|Nhật]] đảo chính Pháp và tuyên bố trao trả độc lập cho Việt Nam. Ngày 11 tháng 3 năm 1945, Bảo Đại ra đạo dụ "Tuyên cáo Việt Nam độc lập", tuyên bố hủy bỏ [[Hòa ước Giáp Thân (1884)|Hòa ước Patenôtre]] ký với Pháp năm 1884, khôi phục chủ quyền Việt Nam, thống nhất [[Bắc Kỳ]], [[Trung Kỳ]] và [[Nam Kỳ]].{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}} Trong tuyên bố của Bảo Đại, bãi bỏ các hiệp ước bảo hộ và mất độc lập với Pháp trước đây, độc lập theo tuyên ngôn Đại đông Á, và "ông cũng như Chính phủ Việt Nam tin tưởng lòng trung thực của Nhật Bản và nó được xác định làm việc với các nước để đạt được mục đích" (theo Par Francis AGOSTINI).{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}}


Ngày [[7 tháng 4]] năm 1945, Bảo Đại đã ký đạo dụ số 5 chuẩn y thành phần [[Chính phủ Việt Nam#Lịch sử|nội các Trần Trọng Kim]] và ngày [[12 tháng 5]] giải thể Viện Dân biểu Trung Kỳ.{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}} Tháng 6 năm 1945, chính phủ [[Trần Trọng Kim]] đặt quốc hiệu là [[Đế quốc Việt Nam]].
Ngày 7 tháng 4 năm 1945, Bảo Đại đã ký đạo dụ số 5 chuẩn y thành phần [[Chính phủ Việt Nam#Lịch sử|nội các Trần Trọng Kim]] và ngày 12 tháng 5 giải thể Viện Dân biểu Trung Kỳ.{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}} Tháng 6 năm 1945, chính phủ [[Trần Trọng Kim]] đặt quốc hiệu là [[Đế quốc Việt Nam]].


Ngày 16 tháng 8 năm 1945, Trần Trọng Kim tuyên bố bảo vệ "độc lập" giành được 9 tháng 3, và ngày 18 tháng 8 tạo ra một ủy ban giải phóng dân tộc, nhóm tất cả các đảng phái chính trị để lãnh đạo cuộc chiến này. Theo lời khuyên của ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, Bảo Đại gửi thông điệp cho Tổng thống Truman, vua nước Anh, Thống chế Tưởng Giới Thạch, Tướng de Gaulle đề nghị công nhận độc lập của Việt Nam. Tuy nhiên đến 24 tháng 8 ông đã thực hiện câu trả lời Hội đồng Cơ mật quyết định thoái vị "để không phải là một trở ngại cho sự giải phóng của đất nước".<ref name="Stéphane Just 1979">Stéphane Just: A propos d'une possibilité théorique et de la lutte pour la dictature du prolétariat trên La Vérité" n°588 (Septembre 1979)</ref>
Ngày 16 tháng 8 năm 1945, Trần Trọng Kim tuyên bố bảo vệ "độc lập" giành được ngày 9 tháng 3 và ngày 18 tháng 8 tạo ra một ủy ban giải phóng dân tộc, nhóm tất cả các đảng phái chính trị để lãnh đạo cuộc chiến này. Theo lời khuyên của ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, Bảo Đại gửi thông điệp cho Tổng thống Truman, vua nước Anh, Thống chế Tưởng Giới Thạch, Tướng de Gaulle đề nghị công nhận độc lập của Việt Nam. Tuy nhiên đến 24 tháng 8 ông đã thực hiện câu trả lời Hội đồng Cơ mật quyết định thoái vị "để không phải là một trở ngại cho sự giải phóng của đất nước".<ref name="Stéphane Just 1979">Stéphane Just: A propos d'une possibilité théorique et de la lutte pour la dictature du prolétariat trên La Vérité" n°588 (Septembre 1979)</ref>


Ngày 18 tháng 8, vua Bảo Đại đã xác nhận độc lập của Việt Nam sau khi Nhật đầu hàng, được công bố vào tháng 3 và đồng thời gửi một thông điệp đến De Gaulle yêu cầu công nhận nền độc lập của Việt Nam. Thông điệp này cho rằng sự độc lập của Việt Nam "''chỉ có nghĩa là bảo vệ lợi ích của Pháp và ảnh hưởng tinh thần Pháp ở Đông Dương''".{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}} Tuy nhiên De Gaulle dự kiến sẽ hậu thuẫn cho một chế độ quân chủ mà người đứng đầu không phải là Bảo Đại, người đã thỏa hiệp với Nhật Bản để được "độc lập", mà là Vĩnh San, được xem như là một người "Gaullist".<ref name="ReferenceA">Paul-Marie de La GORCE:De Gaulle-Leclerc: de Londres à l'Indochine Espoir n°132, 2002</ref>
Ngày 18 tháng 8, vua Bảo Đại đã xác nhận độc lập của Việt Nam sau khi Nhật đầu hàng, được công bố vào tháng 3 và đồng thời gửi một thông điệp đến De Gaulle yêu cầu công nhận nền độc lập của Việt Nam. Thông điệp này cho rằng sự độc lập của Việt Nam "''chỉ có nghĩa là bảo vệ lợi ích của Pháp và ảnh hưởng tinh thần Pháp ở Đông Dương''".{{fact|date=ngày 22 tháng 2 năm 2014}} Tuy nhiên De Gaulle dự kiến sẽ hậu thuẫn cho một chế độ quân chủ mà người đứng đầu không phải là Bảo Đại, người đã thỏa hiệp với Nhật Bản để được "độc lập", mà là Vĩnh San, được xem như là một người "Gaullist".<ref name="ReferenceA">Paul-Marie de La GORCE:De Gaulle-Leclerc: de Londres à l'Indochine Espoir n°132, 2002</ref>
Dòng 275: Dòng 275:
Ngày 25 tháng 8 năm 1945, vua [[Bảo Đại]] đọc bản [[Tuyên ngôn Thoái vị của Bảo Đại|Tuyên ngôn Thoái vị]] trước cửa Ngọ Môn. Chính phủ Trần Trọng Kim bị giải tán và Chính phủ lâm thời do [[Hồ Chí Minh]] làm Chủ tịch chính thức tuyên bố Việt Nam độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945.
Ngày 25 tháng 8 năm 1945, vua [[Bảo Đại]] đọc bản [[Tuyên ngôn Thoái vị của Bảo Đại|Tuyên ngôn Thoái vị]] trước cửa Ngọ Môn. Chính phủ Trần Trọng Kim bị giải tán và Chính phủ lâm thời do [[Hồ Chí Minh]] làm Chủ tịch chính thức tuyên bố Việt Nam độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945.


Sự kiện Bảo Đại thoái vị chính thức đánh dấu sự sụp đổ của nhà Nguyễn (mặc dù sau đó, Bảo Đại còn tiếp tục làm [[nguyên thủ quốc gia|quốc trưởng]] của [[Quốc gia Việt Nam]] từ 1 tháng 7 năm 1949 đến 26 tháng 10 năm 1955). Sự kiện này cũng đã đánh dấu sự chấm dứt hơn 1000 năm chế độ quân chủ chuyên chế ở Việt Nam. Nhà Nguyễn tồn tại 143 năm, có 13 đời vua thuộc 7 thế hệ.
Sự kiện Bảo Đại thoái vị chính thức đánh dấu sự sụp đổ của nhà Nguyễn (mặc dù sau đó, Bảo Đại còn tiếp tục làm [[nguyên thủ quốc gia|quốc trưởng]] của [[Quốc gia Việt Nam]] từ ngày 1 tháng 7 năm 1949 đến ngày 26 tháng 10 năm 1955). Sự kiện này cũng đã đánh dấu sự chấm dứt hơn 1000 năm chế độ quân chủ chuyên chế ở Việt Nam. Nhà Nguyễn tồn tại 143 năm, có 13 đời vua thuộc 7 thế hệ.


== Di sản ==
== Di sản ==
Nhà Nguyễn đã để lại nhiều [[di sản]] cho dân tộc Việt Nam, một số di sản đã được UNESCO công nhận là di sản thế giới như [[Nhã nhạc cung đình Huế]], [[Quần thể di tích Cố đô Huế]] hoặc [[Mộc bản triều Nguyễn]]. Giáo sư sử học Việt Nam [[Phan Huy Lê]] nhận xét rằng:
Nhà Nguyễn đã để lại nhiều [[di sản]] cho dân tộc Việt Nam, một số di sản đã được UNESCO công nhận là di sản thế giới như [[Nhã nhạc cung đình Huế]], [[Quần thể di tích Cố đô Huế]] hoặc [[Mộc bản triều Nguyễn]]. Giáo sư sử học Việt Nam [[Phan Huy Lê]] nhận xét rằng:


{{cquote|''Chưa có một thời kỳ lịch sử nào để lại cho dân tộc ba di sản văn hoá được [[thế giới]] công nhận và tôn vinh với những giá trị mang ý nghĩa [[toàn cầu]] như vậy.|||[[Giáo sư]] [[Phan Huy Lê]]<ref name="thethaovanhoa1">{{chú thích web|url=http://www.thethaovanhoa.vn/133N20081020040347906T14/Hoi-thao-trieu-Nguyen-chua-Nguyen-Nhin-nhan-lai-khach-quan-khoa-hoc-cong-bang.htm |title=Hội thảo triều Nguyễn, chúa Nguyễn: Nhìn nhận lại khách quan, khoa học, công bằng |publisher=Thethaovanhoa.vn |date= |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>}}
{{cquote|''Chưa có một thời kỳ lịch sử nào để lại cho dân tộc ba di sản văn hoá được [[thế giới]] công nhận và tôn vinh với những giá trị mang ý nghĩa [[toàn cầu]] như vậy.|||[[Giáo sư]] [[Phan Huy Lê]]<ref name="thethaovanhoa1">{{chú thích web|url=http://www.thethaovanhoa.vn/133N20081020040347906T14/Hoi-thao-trieu-Nguyen-chua-Nguyen-Nhin-nhan-lai-khach-quan-khoa-hoc-cong-bang.htm |title=Hội thảo triều Nguyễn, chúa Nguyễn: Nhìn nhận lại khách quan, khoa học, công bằng |publisher=Thethaovanhoa.vn |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>}}


Nhà Nguyễn cũng để lại hệ thống thư tịch khổng lồ [[Châu bản triều Nguyễn]]; hệ thống [[giáo dục]], hàng ngàn [[đình]], [[chùa]] [[miếu]], nhà thờ... trải dài từ Nam chí Bắc... Nhiều di sản trong số này có thời kỳ dài bị lãng quên và bị coi như một thứ "tàn dư của phong kiến thối nát".<ref>{{chú thích web|url=http://trieuxuan.info/?pg=tpdetail&id=458&catid=7|title=Đánh giá lại các Chúa Nguyễn và Vương Triều Nguyễn: Sòng phẳng với quá khứ để giải tỏa tâm lý xã hội |publisher=Tuoitre.com.vn |date=ngày 20 tháng 10 năm 2008 |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>
Nhà Nguyễn cũng để lại hệ thống thư tịch khổng lồ [[Châu bản triều Nguyễn]]; hệ thống [[giáo dục]], hàng ngàn [[đình]], [[chùa]] [[miếu]], nhà thờ... trải dài từ Nam chí Bắc... Nhiều di sản trong số này có thời kỳ dài bị lãng quên và bị coi như một thứ "tàn dư của phong kiến thối nát".<ref>{{chú thích web|url=http://trieuxuan.info/?pg=tpdetail&id=458&catid=7|title=Đánh giá lại các Chúa Nguyễn và Vương Triều Nguyễn: Sòng phẳng với quá khứ để giải tỏa tâm lý xã hội |publisher=Tuoitre.com.vn |date=ngày 20 tháng 10 năm 2008 |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>
Dòng 293: Dòng 293:
===Mộc bản===
===Mộc bản===
{{chính|Mộc bản triều Nguyễn}}
{{chính|Mộc bản triều Nguyễn}}
Mộc bản triều Nguyễn được [[Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc|UNESCO]] công nhận là [[di sản tư liệu thế giới]] đầu tiên tại [[Việt Nam]] ngày 31 tháng 7 năm 2009. Bộ Mộc bản này gồm 34.618 tấm, là những văn bản [[chữ Hán]]-[[chữ Nôm|Nôm]] được khắc ngược trên gỗ để in ra các sách tại Việt Nam vào [[thế kỷ 19]] và đầu [[thế kỷ 20]], và hiện đang được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV- [[Đà Lạt]], [[Lâm Đồng]] (xưa và nay vẫn là [[Biệt điện Trần Lệ Xuân]] <ref>{{Chú thích báo
Mộc bản triều Nguyễn được [[Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc|UNESCO]] công nhận là [[di sản tư liệu thế giới]] đầu tiên tại [[Việt Nam]] ngày 31 tháng 7 năm 2009. Bộ Mộc bản này gồm 34.618 tấm, là những văn bản [[chữ Hán]]-[[chữ Nôm|Nôm]] được khắc ngược trên gỗ để in ra các sách tại Việt Nam vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, và hiện đang được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV- [[Đà Lạt]], [[Lâm Đồng]] (xưa và nay vẫn là [[Biệt điện Trần Lệ Xuân]] <ref>{{Chú thích báo
| tên=
| tên=
| họ=
| họ=
Dòng 305: Dòng 305:
| các trang=
| các trang=
| trang=
| trang=
| ngày=2009-09-18
| ngày=ngày 18 tháng 9 năm 2009
| ngày truy cập=2011-06-23
| ngày truy cập=ngày 23 tháng 6 năm 2011
| url lưu trữ=http://www.dangcongsan.vn/cpv/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id=30673&cn_id=361176#-trieu-Nguyen-sap-nhan-bang-di-san-the-gioi/200912/27527.vnplus
| url lưu trữ=http://www.dangcongsan.vn/cpv/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id=30673&cn_id=361176#-trieu-Nguyen-sap-nhan-bang-di-san-the-gioi/200912/27527.vnplus
| ngày lưu trữ=2009-09-18
| ngày lưu trữ=ngày 18 tháng 9 năm 2009
| ngôn ngữ=
| ngôn ngữ=
| trích dẫn=
| trích dẫn=
Dòng 323: Dòng 323:
| các trang=
| các trang=
| trang=
| trang=
| ngày=2009-12-14
| ngày=ngày 14 tháng 12 năm 2009
| ngày truy cập=2011-06-23
| ngày truy cập=ngày 23 tháng 6 năm 2011
| url lưu trữ=http://www.vietnamplus.vn/Home/Moc-ban-trieu-Nguyen-sap-nhan-bang-di-san-the-gioi/200912/27527.vnplus
| url lưu trữ=http://www.vietnamplus.vn/Home/Moc-ban-trieu-Nguyen-sap-nhan-bang-di-san-the-gioi/200912/27527.vnplus
| ngày lưu trữ=2009-12-14
| ngày lưu trữ=ngày 14 tháng 12 năm 2009
| ngôn ngữ=
| ngôn ngữ=
| trích dẫn=
| trích dẫn=
Dòng 332: Dòng 332:


===Bảo vật===
===Bảo vật===
[[Tập tin:Con dấu.jpg|nhỏ|200px|phải|Con dấu "Hoàng đế tôn thân chi bảo" bằng ngà ([[1885]]) của triều Nguyễn, hiện đang trưng bày trong [[Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (Thành phố Hồ Chí Minh)]]]].
[[Tập tin:Con dấu.jpg|nhỏ|200px|phải|Con dấu "Hoàng đế tôn thân chi bảo" bằng ngà (1885) của triều Nguyễn, hiện đang trưng bày trong [[Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (Thành phố Hồ Chí Minh)]]]].
Ngoài những di tích lịch sử như đền đài, dinh thự, thời đại nhà Nguyễn cũng để lại nhiều bảo vật, là dấu tích của mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 18 và 19, trong đó có nhiều kim ấn, ngọc tỷ truyền quốc, [[Bửu tỷ triều Nguyễn|bửu tỷ]], bảo kiếm, hàng thủ công nghệ và mỹ thuật. Cuối năm 2010, lần đầu tiên sau 50 năm được bảo quản tại [[Bảo tàng Lịch sử Việt Nam]], những báu vật này đã được đem ra trưng bày <ref>[http://vnexpress.net/gl/xa-hoi/2010/10/3ba21673/ Lần đầu tiên công bố bảo vật Hoàng cung], VnExpress, 9/10/2010.</ref>. Riêng quốc ấn (nặng khoảng 10&nbsp;kg vàng) và quốc kiếm của vua Bảo Đại, trao lại cho [[Trần Huy Liệu]], Trưởng đoàn Đại biểu chính phủ [[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]] vào năm 1945 <ref>Hồi ký Trần Huy Liệu, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1991, tr 370</ref><ref>[http://www.bqllang.gov.vn/index.php?option=com_content&view=article&id=495:chuyen-thoai-vi-cua-vua-bao-dai-qua-loi-ke-cua-huy-can&catid=99&Itemid=743&lang=vi Chuyện thoái vị của vua Bảo Đại qua lời kể Huy Cận]</ref> đã bị mất trộm tại viện bảo tàng Việt Nam và thất lạc <ref>Báo Văn nghệ số 44, ngày 29/10/2005, tác giả Nhật Trang nêu lên một số điểm nghi vấn, trong bài viết của tác giả Nguyễn Đắc Xuân. Dẫn lại tại [http://diendan.camau.gov.vn/showthread.php?t=9702]</ref><ref>[http://vietnamnet.vn/vn/tin-nhanh/14732/quoc-an-cua-vua-bao-dai-luu-lac-o-phap-.html Quốc ấn của vua Bảo Đại]</ref>. Cả ấn tín của hoàng hậu Nam Phương cũng bị trộm mất<ref>[http://www.congan.com.vn/?mod=detnews&catid=702&id=39783 Sự thật về vụ trộm ấn tín của Nam Phương Hoàng hậu (Kỳ 1)]</ref>
Ngoài những di tích lịch sử như đền đài, dinh thự, thời đại nhà Nguyễn cũng để lại nhiều bảo vật, là dấu tích của mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 18 và 19, trong đó có nhiều kim ấn, ngọc tỷ truyền quốc, [[Bửu tỷ triều Nguyễn|bửu tỷ]], bảo kiếm, hàng thủ công nghệ và mỹ thuật. Cuối năm 2010, lần đầu tiên sau 50 năm được bảo quản tại [[Bảo tàng Lịch sử Việt Nam]], những báu vật này đã được đem ra trưng bày <ref>[http://vnexpress.net/gl/xa-hoi/2010/10/3ba21673/ Lần đầu tiên công bố bảo vật Hoàng cung], VnExpress, 9/10/2010.</ref>. Riêng quốc ấn (nặng khoảng 10&nbsp;kg vàng) và quốc kiếm của vua Bảo Đại, trao lại cho [[Trần Huy Liệu]], Trưởng đoàn Đại biểu chính phủ [[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]] vào năm 1945 <ref>Hồi ký Trần Huy Liệu, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1991, tr 370</ref><ref>[http://www.bqllang.gov.vn/index.php?option=com_content&view=article&id=495:chuyen-thoai-vi-cua-vua-bao-dai-qua-loi-ke-cua-huy-can&catid=99&Itemid=743&lang=vi Chuyện thoái vị của vua Bảo Đại qua lời kể Huy Cận]</ref> đã bị mất trộm tại viện bảo tàng Việt Nam và thất lạc <ref>Báo Văn nghệ số 44, ngày 29/10/2005, tác giả Nhật Trang nêu lên một số điểm nghi vấn, trong bài viết của tác giả Nguyễn Đắc Xuân. Dẫn lại tại [http://diendan.camau.gov.vn/showthread.php?t=9702]</ref><ref>[http://vietnamnet.vn/vn/tin-nhanh/14732/quoc-an-cua-vua-bao-dai-luu-lac-o-phap-.html Quốc ấn của vua Bảo Đại]</ref>. Cả ấn tín của hoàng hậu Nam Phương cũng bị trộm mất<ref>[http://www.congan.com.vn/?mod=detnews&catid=702&id=39783 Sự thật về vụ trộm ấn tín của Nam Phương Hoàng hậu (Kỳ 1)]</ref>


Dòng 381: Dòng 381:
{{cquote|''Nhà Nguyễn có nhiều chính sách hay. Chính sách Đình Nghị: Đã đi họp là phải phát biểu. Ý kiến trong Đình Nghị phải được ghi chép. Nếu không phát biểu trong kỳ họp trước, kỳ sau sẽ không được đi họp nữa. Hay chủ trương Hầu trị: Người của địa phương không được đứng đầu trong địa phương. Phải đi nơi khác làm quan, khi đến địa phương khác, không được lấy vợ, mua đất ở đó. Giám khảo chấm thi không được tham gia khi có người nhà đi thi, hoặc phải trình báo…Đây là những chính sách mà ngày nay chúng ta cần học tập.''<ref>{{chú thích web|url=http://old.toquoc.vn/Thongtin/Cua-So-Van-Hoa/Tra-Lai-Lich-Su-Cong-Lao-Nha-Nguyen.html|title=Trả lại lịch sử công lao nhà Nguyễn|accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>}}
{{cquote|''Nhà Nguyễn có nhiều chính sách hay. Chính sách Đình Nghị: Đã đi họp là phải phát biểu. Ý kiến trong Đình Nghị phải được ghi chép. Nếu không phát biểu trong kỳ họp trước, kỳ sau sẽ không được đi họp nữa. Hay chủ trương Hầu trị: Người của địa phương không được đứng đầu trong địa phương. Phải đi nơi khác làm quan, khi đến địa phương khác, không được lấy vợ, mua đất ở đó. Giám khảo chấm thi không được tham gia khi có người nhà đi thi, hoặc phải trình báo…Đây là những chính sách mà ngày nay chúng ta cần học tập.''<ref>{{chú thích web|url=http://old.toquoc.vn/Thongtin/Cua-So-Van-Hoa/Tra-Lai-Lich-Su-Cong-Lao-Nha-Nguyen.html|title=Trả lại lịch sử công lao nhà Nguyễn|accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>}}


Triều Nguyễn từng bị Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam ([[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]]) đánh giá là "Chế độ quân chủ chuyên chế cực kỳ [[phản động]]" và cho rằng nhà Nguyễn đã "tăng cường bộ máy đàn áp", "Bộ máy quan lại hủ lậu mục nát"<ref>{{harvnb|Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam|1971|p=368-386}}</ref>. Nhưng nhiều nhà sử học về sau cho rằng bộ máy quan lại triều Nguyễn không thực sự hủ bại, thối nát, rằng từ thời vua Gia Long (1802-1820) đến Minh Mạng (1820-1840), nhà Nguyễn đã "thực hiện công cuộc [[cải cách hành chính]] theo xu hướng đơn giản, hợp lý, hiệu quả, chú trọng xây dựng đội ngũ quan lại có năng lực, đáp ứng yêu cầu của đất nước". Sự thay đổi về quan điểm này được cho là do hiện nay các nhà sử học đã có được "nguồn sử liệu toàn diện, phong phú và phương pháp tiếp cận khách quan, [[khoa học]], cộng với độ lùi [[thời gian]] cần thiết".<ref name="TN">{{chú thích web|url=http://www.thanhnien.com.vn/news/pages/200843/20081020002143.aspx|title=Cần khách quan với lịch sử|publisher=[[Thanh Niên (báo)|Thanh Niên]]|date=2008-10-20|accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>
Triều Nguyễn từng bị Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam ([[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]]) đánh giá là "Chế độ quân chủ chuyên chế cực kỳ [[phản động]]" và cho rằng nhà Nguyễn đã "tăng cường bộ máy đàn áp", "Bộ máy quan lại hủ lậu mục nát"<ref>{{harvnb|Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam|1971|p=368-386}}</ref>. Nhưng nhiều nhà sử học về sau cho rằng bộ máy quan lại triều Nguyễn không thực sự hủ bại, thối nát, rằng từ thời vua Gia Long (1802-1820) đến Minh Mạng (1820-1840), nhà Nguyễn đã "thực hiện công cuộc [[cải cách hành chính]] theo xu hướng đơn giản, hợp lý, hiệu quả, chú trọng xây dựng đội ngũ quan lại có năng lực, đáp ứng yêu cầu của đất nước". Sự thay đổi về quan điểm này được cho là do hiện nay các nhà sử học đã có được "nguồn sử liệu toàn diện, phong phú và phương pháp tiếp cận khách quan, [[khoa học]], cộng với độ lùi [[thời gian]] cần thiết".<ref name="TN">{{chú thích web|url=http://www.thanhnien.com.vn/news/pages/200843/20081020002143.aspx|title=Cần khách quan với lịch sử|publisher=[[Thanh Niên (báo)|Thanh Niên]]|date=ngày 20 tháng 10 năm 2008|accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>


=== Vấn đề cải cách ===
=== Vấn đề cải cách ===
Theo Nguyễn Quang Trung Tiến ([[Trường Đại học Khoa học Huế]]), đối với những đề xướng cải cách, thái độ của nhà Nguyễn là tiếp nhận các điều trần chứ không quay lưng. Vua Tự Đức và triều thần dường như đã đọc không bỏ sót một bản điều trần nào của các nhà cải cách gửi về Huế;... đồng thời đã tổ chức thực hiện việc cải cách ở một số lĩnh vực. Tuy nhiên, nhà Nguyễn đã thất bại trong việc cải cách, những công việc tiến hành chưa nhiều và không đồng bộ, không thể tạo ra một cuộc cải cách thực sự như "Minh Trị duy tân" ở [[Nhật Bản]], để rồi dang dở bất thành<ref name=NQTT3>{{chú thích web|url=http://baodanang.vn/channel/5399/200810/Trieu-Nguyen--cam-nhan-da-chieu-ky-3-1983797/|author=Nguyễn Quang Trung Tiến|title=Triều Nguyễn - cảm nhận đa chiều (kỳ 3)|publisher=Báo Đà Nẵng điện tử|date=2008-10-22|accessdate=ngày 28 tháng 9 năm 2010}}</ref>. Những nguyên nhân cơ bản là:
Theo Nguyễn Quang Trung Tiến ([[Trường Đại học Khoa học Huế]]), đối với những đề xướng cải cách, thái độ của nhà Nguyễn là tiếp nhận các điều trần chứ không quay lưng. Vua Tự Đức và triều thần dường như đã đọc không bỏ sót một bản điều trần nào của các nhà cải cách gửi về Huế;... đồng thời đã tổ chức thực hiện việc cải cách ở một số lĩnh vực. Tuy nhiên, nhà Nguyễn đã thất bại trong việc cải cách, những công việc tiến hành chưa nhiều và không đồng bộ, không thể tạo ra một cuộc cải cách thực sự như "Minh Trị duy tân" ở [[Nhật Bản]], để rồi dang dở bất thành<ref name=NQTT3>{{chú thích web|url=http://baodanang.vn/channel/5399/200810/Trieu-Nguyen--cam-nhan-da-chieu-ky-3-1983797/|author=Nguyễn Quang Trung Tiến|title=Triều Nguyễn - cảm nhận đa chiều (kỳ 3)|publisher=Báo Đà Nẵng điện tử|date=ngày 22 tháng 10 năm 2008|accessdate=ngày 28 tháng 9 năm 2010}}</ref>. Những nguyên nhân cơ bản là:


# Cuộc cải cách của triều Nguyễn gặp phải hạn chế khách quan là không hề có những hậu thuẫn quan trọng về xã hội, thiếu hẳn một giai cấp đủ năng lực tiến hành cải cách.
# Cuộc cải cách của triều Nguyễn gặp phải hạn chế khách quan là không hề có những hậu thuẫn quan trọng về xã hội, thiếu hẳn một giai cấp đủ năng lực tiến hành cải cách.
Dòng 416: Dòng 416:
Từ năm 1945 đến trước năm 1975, đã có những ý kiến đánh giá phê phán nhà Nguyễn rất gay gắt ở [[miền Bắc Việt Nam]]. Ngay từ năm 1961, ngay trước khi cho ấn hành tập đầu tiên của bộ [[Đại Nam thực lục]], [[Viện Sử học (Việt Nam)|Viện Sử học]] miền Bắc đã viết nhận định:
Từ năm 1945 đến trước năm 1975, đã có những ý kiến đánh giá phê phán nhà Nguyễn rất gay gắt ở [[miền Bắc Việt Nam]]. Ngay từ năm 1961, ngay trước khi cho ấn hành tập đầu tiên của bộ [[Đại Nam thực lục]], [[Viện Sử học (Việt Nam)|Viện Sử học]] miền Bắc đã viết nhận định:


{{cquote|''Những sự kiện lịch sử xảy ra trong khoảng thời gian từ [[Nguyễn Hoàng]] đến [[Đồng Khánh]] [1558-1888], những công việc mà các vua [chúa] nhà Nguyễn đã làm trong khoảng thời gian 330 năm ấy,... tự chúng tố cáo tội ác của nhà Nguyễn trước lịch sử của dân tộc chúng ta.''
{{cquote|''Những sự kiện lịch sử xảy ra trong khoảng thời gian từ [[Nguyễn Hoàng]] đến [[Đồng Khánh]] 1558-1888, những công việc mà các vua [chúa] nhà Nguyễn đã làm trong khoảng thời gian 330 năm ấy,... tự chúng tố cáo tội ác của nhà Nguyễn trước lịch sử của dân tộc chúng ta.''


''Theo lệnh của các vua nhà Nguyễn, bọn sử thần của nhà Nguyễn làm công việc biên soạn [[Đại Nam thực lục]] đã cố gắng rất nhiều để tô son vẽ phấn cho triều đại nhà Nguyễn..."'' và ''"Nhưng bọn sử thần ấy vẫn không che giấu nổi các sự thật của lịch sử. Dưới ngòi bút của họ, sự thật của lịch sử... vẫn phơi bày cho mọi người biết tội ác của bọn vua chúa phản động, không những chúng đã cõng rắn cắn gà nhà, mà chúng còn cố tâm kìm hãm, đày đọa nhân dân Việt Nam trong một đời sống tối tăm đầy áp bức''|||<ref name="ptan"/>}}
''Theo lệnh của các vua nhà Nguyễn, bọn sử thần của nhà Nguyễn làm công việc biên soạn [[Đại Nam thực lục]] đã cố gắng rất nhiều để tô son vẽ phấn cho triều đại nhà Nguyễn..."'' và ''"Nhưng bọn sử thần ấy vẫn không che giấu nổi các sự thật của lịch sử. Dưới ngòi bút của họ, sự thật của lịch sử... vẫn phơi bày cho mọi người biết tội ác của bọn vua chúa phản động, không những chúng đã cõng rắn cắn gà nhà, mà chúng còn cố tâm kìm hãm, đày đọa nhân dân Việt Nam trong một đời sống tối tăm đầy áp bức''|||<ref name="ptan"/>}}


Sách ''Lịch sử Việt Nam'' do [[Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam|Viện Khoa học Xã hội]] của [[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa|Việt Nam Dân chủ Cộng hoà]], bản năm 1971 cũng cho rằng:
Sách ''Lịch sử Việt Nam'' do [[Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam|Viện Khoa học Xã hội]] của [[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]], bản năm 1971 cũng cho rằng:


{{cquote|''Triều Nguyễn là vương triều phong kiến cuối cùng dựng lên bằng một cuộc chiến tranh phản cách mạng nhờ thế lực xâm lược của người nước ngoài. [[Gia Long]] lên làm vua lập ra triều Nguyễn sau khi đàn áp cuộc chiến tranh cách mạng của nông dân... Triều Nguyễn là vương triều tối phản động... Bản chất cực kỳ phản động của chế độ nhà Nguyễn bộc lộ rõ ngay từ đầu qua những hành động khủng bố, trả thù vô cùng đê hèn của Nguyễn Ánh đối với các lãnh tụ nông dân và những người thuộc phái Tây Sơn kể cả phụ nữ và trẻ em...Chính quyền nhà Nguyễn hoàn toàn đối lập với nhân dân và dân tộc. Nó chỉ đại diện cho quyền lợi của những thế lực phong kiến phản động, tàn tạ, nó không có cơ sở xã hội nào khác ngoài giai cấp địa chủ. Vì vậy, các vua nhà Nguyễn từ [[Gia Long]] (1802-1819) đến [[Minh Mạng|Minh Mệnh]] (1820-1840), [[Thiệu Trị]] (1841-1847), [[Tự Đức]] (1847-1883) đều rất sợ nhân dân và lo lắng đề phòng các hành động lật đổ. Chính vì khiếp nhược trước phong trào nhân dân mà nhà Nguyễn không dám đóng đô ở [[Thăng Long]], phải dời vào [[Huế]].|||<ref>Những vấn đề Lịch sử triều Nguyễn-Tạp chí Xưa và Nay & Nhà xuất bản Văn Hóa Sài Gòn tr 325</ref>}}
{{cquote|''Triều Nguyễn là vương triều phong kiến cuối cùng dựng lên bằng một cuộc chiến tranh phản cách mạng nhờ thế lực xâm lược của người nước ngoài. [[Gia Long]] lên làm vua lập ra triều Nguyễn sau khi đàn áp cuộc chiến tranh cách mạng của nông dân... Triều Nguyễn là vương triều tối phản động... Bản chất cực kỳ phản động của chế độ nhà Nguyễn bộc lộ rõ ngay từ đầu qua những hành động khủng bố, trả thù vô cùng đê hèn của Nguyễn Ánh đối với các lãnh tụ nông dân và những người thuộc phái Tây Sơn kể cả phụ nữ và trẻ em...Chính quyền nhà Nguyễn hoàn toàn đối lập với nhân dân và dân tộc. Nó chỉ đại diện cho quyền lợi của những thế lực phong kiến phản động, tàn tạ, nó không có cơ sở xã hội nào khác ngoài giai cấp địa chủ. Vì vậy, các vua nhà Nguyễn từ [[Gia Long]] (1802-1819) đến [[Minh Mạng|Minh Mệnh]] (1820-1840), [[Thiệu Trị]] (1841-1847), [[Tự Đức]] (1847-1883) đều rất sợ nhân dân và lo lắng đề phòng các hành động lật đổ. Chính vì khiếp nhược trước phong trào nhân dân mà nhà Nguyễn không dám đóng đô ở [[Thăng Long]], phải dời vào [[Huế]].|||<ref>Những vấn đề Lịch sử triều Nguyễn-Tạp chí Xưa và Nay & Nhà xuất bản Văn Hóa Sài Gòn tr 325</ref>}}
Dòng 429: Dòng 429:
Dù vậy, cố [[Thủ tướng]] [[Phạm Văn Đồng]], vào ngay thời điểm đang chỉ đạo việc biên soạn bộ sách lịch sử do Ủy ban Khoa học Xã hội chủ trì đả phá quyết liệt các chúa Nguyễn và triều Nguyễn cũng nhắc nhở những người tham gia biên soạn bộ sử ấy rằng, rồi "đến lúc nào đó" phải đánh giá lại chính những quan điểm của bộ sử này về các chúa Nguyễn và triều Nguyễn.<ref name="hoisuhoc1">{{chú thích web|url=http://tuanvietnam.vietnamnet.vn/nha-su-hoc-duong-trung-quoc-chuyen-doi-co-ban-hay-la-i-|title=Nhà sử học Dương Trung Quốc: Chuyển đổi cơ bản hay là…(I)|date=ngày 27 tháng 10 năm 2008 |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>
Dù vậy, cố [[Thủ tướng]] [[Phạm Văn Đồng]], vào ngay thời điểm đang chỉ đạo việc biên soạn bộ sách lịch sử do Ủy ban Khoa học Xã hội chủ trì đả phá quyết liệt các chúa Nguyễn và triều Nguyễn cũng nhắc nhở những người tham gia biên soạn bộ sử ấy rằng, rồi "đến lúc nào đó" phải đánh giá lại chính những quan điểm của bộ sử này về các chúa Nguyễn và triều Nguyễn.<ref name="hoisuhoc1">{{chú thích web|url=http://tuanvietnam.vietnamnet.vn/nha-su-hoc-duong-trung-quoc-chuyen-doi-co-ban-hay-la-i-|title=Nhà sử học Dương Trung Quốc: Chuyển đổi cơ bản hay là…(I)|date=ngày 27 tháng 10 năm 2008 |accessdate=ngày 2 tháng 10 năm 2010}}</ref>


GS [[Phan Huy Lê]], [[Chủ tịch]] [[Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam]] nhận định, thời kỳ các chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn từ [[thế kỷ 16|thế kỷ XVI]] cho đến [[thế kỷ 19|thế kỷ XIX]] là một thời kỳ lịch sử đã trải qua những cách nhìn nhận và đánh giá hết sức khác nhau, có những lúc gần như đảo ngược lại. Triều Nguyễn được đặt trong "khung" lý thuyết hình thái [[kinh tế]] [[xã hội]] là triều đại suy vong, lâm vào khủng hoảng nặng nề, và chịu nhiều phán xét không công bằng.
GS [[Phan Huy Lê]], [[Chủ tịch]] [[Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam]] nhận định, thời kỳ các chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn từ thế kỷ XVI cho đến thế kỷ XIX là một thời kỳ lịch sử đã trải qua những cách nhìn nhận và đánh giá hết sức khác nhau, có những lúc gần như đảo ngược lại. Triều Nguyễn được đặt trong "khung" lý thuyết hình thái [[kinh tế]] [[xã hội]] là triều đại suy vong, lâm vào khủng hoảng nặng nề, và chịu nhiều phán xét không công bằng.
Theo ông Nguyễn Đắc Xuân (Hội sử học Thừa Thiên – Huế), nhận định sai về nhà Nguyễn còn có 4 xu hướng: con cháu [[nhà Lê sơ|nhà Lê]] – Trịnh viết về nhà Nguyễn có những điểm sai; [[đế quốc thực dân Pháp|thực dân Pháp]], Công giáo và những người nghiên cứu [[nhà Tây Sơn]], thích Tây Sơn đều có những đánh giá sai về nhà Nguyễn.<ref name="thethaovanhoa1"/>
Theo ông Nguyễn Đắc Xuân (Hội sử học Thừa Thiên – Huế), nhận định sai về nhà Nguyễn còn có 4 xu hướng: con cháu [[nhà Lê sơ|nhà Lê]] – Trịnh viết về nhà Nguyễn có những điểm sai; [[đế quốc thực dân Pháp|thực dân Pháp]], Công giáo và những người nghiên cứu [[nhà Tây Sơn]], thích Tây Sơn đều có những đánh giá sai về nhà Nguyễn.<ref name="thethaovanhoa1"/>
Dòng 556: Dòng 556:


==Tham khảo==
==Tham khảo==
{{refbegin|2}}
{{đầu tham khảo|2}}
* {{ Citation
* {{ Chú thích
| author=Đào Duy Anh
| author=Đào Duy Anh
| title=Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến Thế kỷ XIX
| title=Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến Thế kỷ XIX
Dòng 591: Dòng 591:
| ISBN=
| ISBN=
}}
}}
* {{ Citation
* {{ Chú thích
| author=Phan Khoang
| author=Phan Khoang
| title=Việt sử xứ Đàng Trong
| title=Việt sử xứ Đàng Trong
Dòng 601: Dòng 601:
| authorlink=Phan Khoang
| authorlink=Phan Khoang
}}
}}
* {{ Citation
* {{ Chú thích
| author=Dương Quảng Hàm
| author=Dương Quảng Hàm
| title=Việt Nam văn học sử yếu
| title=Việt Nam văn học sử yếu
Dòng 687: Dòng 687:


}}
}}
* {{ Citation
* {{ Chú thích
| author=Nguyễn Khắc Thuần
| author=Nguyễn Khắc Thuần
| title=Đại cương lịch sử cổ trung đại Việt Nam
| title=Đại cương lịch sử cổ trung đại Việt Nam
Dòng 768: Dòng 768:
| ISBN=
| ISBN=
}}
}}
{{cuối tham khảo}}
{{refend}}


== Đọc thêm ==
== Đọc thêm ==
Dòng 784: Dòng 784:
{{Thứ tự chức vụ
{{Thứ tự chức vụ
|chức vụ = Triều đại Việt Nam
|chức vụ = Triều đại Việt Nam
|năm = [[1802]]-[[1945]]
|năm = 1802-1945
|trước = [[Nhà Tây Sơn]]
|trước = [[Nhà Tây Sơn]]
|sau = ''chế độ phong kiến sụp đổ''}}
|sau = ''chế độ phong kiến sụp đổ''}}

Phiên bản lúc 01:45, ngày 12 tháng 2 năm 2017

Nhà Nguyễn (Chữ Nôm: 家阮, Chữ Hán: 阮朝; Hán Việt: Nguyễn triều) là triều đại cuối cùng trong lịch sử Việt Nam, năm 1802 đến năm 1804 sử dụng quốc hiệu Nam Việt (Gia Long khi triều cống tự xưng "Nam Việt Quốc trưởng"), năm 1804 đến năm 1839 sử dụng quốc hiệu Việt Nam, Đại Việt Nam, năm 1839, vua Minh Mạng Nguyễn Phúc Kiểu đổi quốc hiệu là Đại Nam. Nhà Nguyễn được thành lập sau khi vua Gia Long lên ngôi năm 1802 và chấm dứt hoàn toàn khi hoàng đế Bảo Đại thoái vị vào năm 1945, tổng cộng là 143 năm. Triều Nguyễn là một triều đại đánh dấu nhiều thăng trầm của lịch sử, đặc biệt là cuộc xâm lược của người Pháp giữa thế kỷ 19.

Triều nhà Nguyễn được chia ra hai giai đoạn riêng biệt: Giai đoạn độc lập và Giai đoạn Pháp thuộc (bị đế quốc Pháp xâm lược và bảo hộ).

Giai đoạn độc lập (1802-1858) là giai đoạn mà các vua nhà Nguyễn đang nắm toàn quyền quản lý đất nước, kéo dài 56 năm và trải qua 4 đời vua, Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức.[1] Gia Long và con trai Minh Mạng (1820-1841) đã cố gắng xây dựng Việt Nam trên nền tảng Nho giáo. Từ thập niên 1860, một nhóm trí thức Việt Nam (đại diện tiêu biểu là Nguyễn Trường Tộ) đã đặt ra yêu cầu học hỏi phương Tây để phát triển công nghiệp - thương mại, cải cách quân sự - ngoại giao, nhưng họ chỉ là thiểu số. Do đa số quan chức triều Nguyễn và giới sĩ phu không ý thức được sự cần thiết của việc cải cách kinh tế, văn hóa, quân sự, ngoại giao... và mở cửa đất nước nên Tự Đức (1847-1883) không quyết tâm thực hiện những đề xuất này.

Giai đoạn bị Pháp xâm lăng và đô hộ (1858-1945) là giai đoạn kể từ việc quân Pháp đánh Đà Nẵng và kết thúc sau khi hoàng đế Bảo Đại thoái vị. Tháng 8 năm 1858, Hải quân Pháp đổ bộ tấn công vào cảng Đà Nẵng và sau đó rút vào xâm chiếm Gia Định. Tháng 6 năm 1862, vua Tự Đức ký hiệp ước nhượng ba tỉnh miền Đông cho Pháp. Năm 1867, Pháp chiếm nốt ba tỉnh miền Tây kế tiếp để tạo thành một lãnh thổ thuộc địa Cochinchine (Nam Kỳ). Sau khi củng cố vị trí vững chắc ở Nam Kỳ, từ năm 1873 đến năm 1886, Pháp xâm chiếm nốt những phần còn lại của Việt Nam qua những cuộc chiến phức tạp ở Bắc Kỳ. Giai đoạn này kết thúc khi Bảo Đại tuyên bố thoái vị năm 1945.

Thời kỳ độc lập

Thành lập

Bài chi tiết: Chiến tranh Tây Sơn-Chúa Nguyễn

Xem thêm: Chúa Nguyễn

Gia Long, vị vua sáng lập triều Nguyễn

Năm 1778, Nguyễn Ánh quay lại và tập hợp lực lượng chiếm được Gia Định và đến năm 1780, ông xưng vương. Trong mùa hè năm 1781, quân đội của Nguyễn Ánh lên đến khoảng 3 vạn người với 80 chiến thuyền đi biển, 3 thuyền lớn[2] và 2 tàu Bồ Đào Nha do giám mục Bá Đa Lộc giúp Nguyễn Ánh mời được[3][4]. Ông tổ chức tấn công Tây Sơn đánh tới tận đất Phú Yên nhưng sau cùng phải rút chạy vì gặp bộ binh rất mạnh của Tây Sơn[4]. Tức giận vì tốn kém nhưng không thu được kết quả, quan lại Gia Định để cho một người phụ việc của Bá Đa Lộc là cai cơ Manuel (Mạn Hòe)[a] lập mưu giết chết các tay lính đánh thuê Bồ Đào Nha và cướp tàu của họ[4].

Tháng 3 năm 1782, Nguyễn Huệ cùng vua Thái Đức mang quân thuỷ bộ Nam tiến. Tây Sơn đụng trận dữ dội ở sông Ngã Bảy, cửa Cần Giờ với quân Nguyễn do chính Nguyễn Ánh chỉ huy. Dù lực lượng thuyền của Tây Sơn yếu hơn, nhưng nhờ lòng can đảm của mình, họ đã phá tan quân Nguyễn, buộc Manuel tự sát, tuy vậy cũng thiệt hại khá nhiều binh lực[5]. Nguyễn Ánh bỏ chạy về Ba Giồng, rồi có khi trốn sang tận rừng Romdoul, Chân Lạp[6]. Vua Thái Đức khi tấn công Nam bộ do cướp bóc Cù lao Phố nên gặp phải sự chống đối mạnh của người Hoa ủng hộ Nguyễn Ánh tại đây khiến cho một thân tướng là Đô đốc Phạm Ngạn tử trận, binh lính thương vong nhiều, nên ông rất đau đớn rồi nổi giận ra lệnh tàn sát người Hoa ở Gia Định để trả thù[7][8]. Việc này đã cản chân Tây Sơn trong việc truy bắt Nguyễn Ánh, khiến cho Nguyễn Ánh có cơ hội quay trở về Giồng Lữ, một đô đốc Tây Sơn là Nguyễn Học đem quân đuổi theo Ánh bị quân Nguyễn bắt giết khiến cho Nguyễn Ánh có được 80 thuyền của Tây Sơn. Nguyễn Ánh thấy vậy định kéo về chiếm lại Gia Định nhưng đụng Nguyễn Huệ dàn binh quay lưng ra sông đánh bại khiến Nguyễn Ánh phải chạy về Hậu Giang, Rạch Giá, Hà Tiên rồi theo thuyền nhỏ trốn ra Phú Quốc[9].

Sau khi chiến thắng quân Thanh, vua Quang Trung đang chuẩn bị phối hợp với vua anh (Thái Đức) đem quân vào Nam đánh Gia Định thì đột ngột qua đời (1792), con là Nguyễn Quang Toản còn nhỏ tuổi lên nối ngôi, hiệu là Cảnh Thịnh. Loạn lạc liền nổ ra ở Bắc Hà, sĩ phu trung thành với nhà Lê nổi lên tôn Lê Duy Cận làm minh chủ, Duy Cận liên lạc với Nguyễn Ánh để cùng đánh Tây Sơn[10], việc này góp phần làm cho nhà Tây Sơn nhanh chóng suy yếu. Nội bộ Tây Sơn xảy ra tranh chấp, quyền hành rơi vào tay ngoại thích Bùi Đắc Tuyên[11]. Từ đó, Nguyễn Ánh ra sức mở các đợt tấn công ra Quy Nhơn theo nguyên tắc đã định trước đó: "Gặp nồm thuận thì tiến, vãn thì về, khi phát thì quân lính đủ mặt, về thì tản ra đồng ruộng"[12]. Ngoài ra, Nguyễn Ánh còn định cho sứ đi ngoại giao với Trung Quốc, lợi dụng mâu thuẫn và thù hằn của quốc gia này với Tây Sơn, và cả sự có mặt của Lê Chiêu Thống bên đó để khiến Trung Quốc giúp mình nhưng việc không thành do khi sứ của Nguyễn Ánh là Ngô Nhơn Tĩnh và Phạm Thận sang đến nơi thì Lê Chiêu Thống đã mất[13].

Năm 1793, Nguyễn Ánh cùng các tướng Võ Duy Nguy, Nguyễn Văn Trương, Võ Tánh, Nguyễn Huỳnh Đức, Lê Văn Duyệt, Nguyễn Phước Hội, Philippe Vannier, Nguyễn Văn Hòa, Chưởng cơ Cố[14] đem quân đánh Nha Trang, Diên Khánh, Phú Yên rồi tranh thủ đánh tới tận thành Quy Nhơn của Nguyễn Nhạc. Vua Thái Đức cầu cứu Phú Xuân. Cảnh Thịnh sai Ngô Văn Sở, Phạm Công Hưng, đô đốc Hố và Chưởng cơ Thiêm đem 17.000 quân, 80 thớt voi,và 30 chiếc thuyền chia nhiều đường tiến vào cứu, quân Nguyễn Ánh rút lui[15][16], trên đường về ông sai quân đắp thành Diên Khánh để lợi dụng địa thế nơi này làm bàn đạp chống Tây Sơn. Cùng thời gian, quân Phú Xuân của Tây Sơn nhân dịp đánh chiếm luôn đất đai, kho tàng của vua Thái Đức. Lúc đó Nguyễn Nhạc đang bệnh trên giường, nghe tin cơ nghiệp của con mình là Quang Bảo bị chiếm mất, uất quá thổ huyết mà qua đời.[17][18] Quang Toản cho an trí Quang Bảo ra huyện Phù Ly và cai quản toàn bộ đất đai của vua bác.[17]

Từ năm 1794 đến năm 1795, Tây Sơn phản công, họ cho quân nhiều lần vào đánh Phú Yên, vây thành Diên Khánh[11], quân Nguyễn cũng ra sức chống cự, nhiều lần kìm hãm, thậm chí là đánh lại được quân Tây Sơn[19]. Tuy nhiên nội bộ Tây Sơn lại mâu thuẫn, các tướng tranh quyền. Vũ Văn Dũng giết Bùi Đắc Tuyên và Ngô Văn Sở, Quang Toản không làm gì được. Trần Quang Diệu đang đi đánh Nguyễn Ánh, nghe tin đành rút quân về, suýt giao tranh với Vũ Văn Dũng may nhờ có Quang Toản sai quan ra khuyên giải Trần Quang Diệu mới đồng ý hòa. Nhưng sau đó Quang Toản lại nghe lời gièm pha tước mất binh quyền của Trần Quang Diệu, Tây Sơn từ đó cứ lục đục mãi, các quan nghi kị giết hại lẫn nhau tạo điều kiện thuận lợi cho Nguyễn Ánh[20][21]. Năm 1797, Nguyễn Ánh cho quân ra đánh Phú Yên, riêng ông thì cùng Nguyễn Phúc Cảnh chỉ huy thủy quân ra tận Quy Nhơn giao chiến với tướng Tây Sơn là Lê Trung tại Thị Nại thu được nhiều khí giới[22], nhưng khi tới Quy Nhơn thấy thế lực Tây Sơn thủ mạnh quá đành vòng lên đánh Quảng Nam nhưng được mấy tháng lại rút về[23] vì thuyền chở quân lương từ Gia Định bị ngược gió không lên kịp.[22]

Nguyễn Ánh chiêu dụ Nguyễn Quang Bảo nhưng việc chưa thành vì Quang Toản ra tay trước, bắt và giết được Quang Bảo.[22] Nhưng Tây Sơn lại rơi vào lục đục, Quang Toản nghi ngờ giết hại nhiều triều thần, võ tướng, khiến cho sức chiến đấu suy giảm, thêm nhiều người sang hàng Nguyễn Ánh.[24][25] Năm 1799, Nguyễn Ánh cho sứ yêu cầu vua Xiêm La cho một đạo quân Chân Lạp và Vạn Tượng đi đến sát biên giới Nghệ An để nghi binh và vua Xiêm đồng ý làm theo.[26] Cũng trong năm 1799, Nguyễn Ánh tự cầm quân đi đánh thành Quy Nhơn[25], tướng giữ thành của Tây Sơn là Vũ Tuấn đầu hàng dù trước đó Quang Toản đã sai Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đem quân vào cứu[27]. Sau đó, Nguyễn Ánh đổi tên Quy Nhơn thành Bình Định[28], rồi cho quân tới trấn giữ thành. Tây Sơn ngay lập tức tìm cách chiếm lại; tháng 1 năm 1800, hai danh tướng Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng kéo đến vây thành Quy Nhơn. Nguyễn Ánh cho quân ra cứu nhưng bị bộ binh Tây Sơn chặn lại, ông chia quân đi đánh các nơi và thắng nhiều trận, trong đó có một trận lớn ở Thị Nại[29]. Thấy thế Tây Sơn vây Quy Nhơn còn mạnh, Nguyễn Ánh cho người lẻn mang thư đến bảo tướng quân Nguyễn giữ thành là Võ Tánh mở đường máu mà trốn ra nhưng Võ Tánh quyết tử thủ để tạo điều kiện cho Nguyễn Ánh đánh Phú Xuân[29], việc này khiến thời gian hai danh tướng Tây Sơn bị cầm chân lên hơn một năm[30]. Năm 1801, Nguyễn Ánh nhận thấy tinh binh Tây Sơn đều tập trung cả ở chiến trường Quy Nhơn nên mang quân chủ lực vượt biển ra đánh Phú Xuân. Tháng 5 năm 1801, Nguyễn Ánh kéo quân giao chiến dữ dội với Tây Sơn ở cửa Tư Dung[29]; rồi đụng Quang Toản ở cửa Eo[29], Quang Toản thua trận bỏ chạy ra Bắc[31] và đến ngày 3 tháng 5 Nguyễn Ánh giành được Phú Xuân[29].

Cùng thời gian nghe tin Phú Xuân bị tấn công, Trần Quang Diệu đang vây Quy Nhơn sai binh về cứu nhưng bị quân Nguyễn chặn đánh nên quân không về được, ông chỉ còn cách cố gắng đốc binh chiếm thành[31]. Đầu năm 1802, Tây Sơn mới chiếm lại thành Quy Nhơn, Võ Tánh tự vẫn để xin tha mạng cho binh sĩ[32]. Trần Quang Diệu tha cho binh Nguyễn, an táng Võ Tánh và thuộc tướng[32] rồi bỏ thành Quy Nhơn; cùng Vũ Văn Dũng mang quân cứu viện ra Nghệ An, bị quân Nguyễn chặn đường, phải vòng qua đường Vạn Tượng[33]. Lúc tới Nghệ An thì thấy thành đã mất, quân sĩ bỏ chạy gần hết, vợ chồng Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân bị bắt[34], Vũ Văn Dũng không rõ số phận.[b]

Cũng trong thời gian này, sau khi chiến thắng quân Tây Sơn, hoàn toàn chiếm được Phú Xuân, Nguyễn Ánh lên ngôi hoàng đế ngày 1 tháng 6 (âm lịch) năm Nhâm Tuất (1802)[28][35]. Để tượng trưng sự thống nhất Nam-Bắc lần đầu tiên sau nhiều năm, Nguyễn Ánh chọn niên hiệu là Gia Long, chữ Gia lấy từ Gia Định và Long lấy từ Thăng Long[36]. Sau đó ông cho người đem toàn bộ ấn sách nhà Thanh trao cho Tây Sơn trả lại và xin phong, rồi sai Lê Văn Duyệt kéo quân tiếp ra Bắc Hà diệt hoàn toàn nhà Tây Sơn.[34]

Tổ chức bộ máy

Quan chế và tổ chức chính quyền trung ương

Bài chi tiết: Quan chế nhà Nguyễn
Phẩm phục của quan văn (trái) và quan võ (phải).

Ngay từ sớm, Nguyễn Ánh đã phong vương, đặt quan lại cho những người theo phò tá mình. Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn và trở thành hoàng đế Gia Long, ông lại tiếp tục kiện toàn lại hệ thống hành chính và quan chế của chính quyền mới. Nhà Nguyễn về cơ bản vẫn giữ nguyên hệ thống quan chế và cơ cấu chính quyền trung ương giống như các triều đại trước đó. Đứng đầu nhà nước là vua, nắm mọi quyền hành trong tay. Giúp vua giải quyết giấy tờ, văn thư và ghi chép có Văn thư phòng (năm 1829 đổi là Nội các). Về việc quân quốc trọng sự thì có 4 vị Điện Đại học sĩ gọi là Tứ trụ Đại thần, đến năm 1834 trở thành viện Cơ mật. Ngoài ra còn có Tông nhân phủ phụ trách các công việc của Hoàng gia[37].

Bên dưới, triều đình lập ra 6 Bộ, đứng đầu mỗi bộ là quan Thượng thư chịu trách nhiệm chỉ đạo các công việc chung của Nhà nước, các bộ gồm: Bộ Lại, Bộ Hộ, Bộ Lễ, Bộ Binh, Bộ Hình và Bộ Công.[38] Bên cạnh 6 Bộ còn có Đô sát viện (tức là Ngự sử đài bao gồm 6 khoa) chịu trách nhiệm thanh tra quan lại, Hàn lâm viện phụ trách các sắc dụ, công văn, 5 Tự phụ trách một số sự vụ, phủ Nội vụ coi sóc các kho tàng, Quốc tử giám phụ trách giáo dục, Thái y viện chịu trách nhiệm về việc chữa bệnh và thuốc thang,... cùng với một số Ti và Cục khác.

Theo Trần Trọng Kim, người ta "thường hiểu mấy chữ quân chủ chuyên chế theo nghĩa của các nước Tây Âu ngày nay, chứ không biết mấy chữ ấy theo cái học Nho giáo có nhiều chỗ khác nhau..." [1] Theo tổ chức của nhà Nguyễn, khi có việc gì quan trọng, thì vua giao cho đình thần các quan cùng nhau bàn xét. Quan lại bất kỳ lớn bé đều được đem ý kiến của mình mà trình bày. Việc gì đã quyết định, đem dâng lên để vua chuẩn y, rồi mới thi hành. Hoàng đế tuy có quyền lớn nhưng lại không được làm điều gì trái phép thường. Khi vua có làm điều gì sai thì các quan Giám Sát Ngự Sử có quyền can ngăn vua và thường là vua phải nghe lời can ngăn của những người này.[39] Quan chức của triều đình chỉ phân ra tới phủ huyện, từ tổng trở xuống thuộc về quyền tự trị của dân. Người dân tự lựa chọn lấy người của mình mà cử ra quản trị mọi việc tại đia phương. Tổng gồm có vài làng hay xã, có một cai tổng và một phó tổng do Hội đồng Kỳ dịch của các làng cử ra quản lý thuế khóa, đê điều và trị an trong tổng.

Ngạch quan lại chia làm 2 ban văn và võ. Kể từ thời vua Minh Mạng được xác định rõ rệt giai chế phẩm trật từ cửu phẩm tới nhất phẩm, mỗi phẩm chia ra chánh và tòng 2 bậc. Trừ khi chiến tranh loạn lạc còn bình thường quan võ phải dưới quan văn cùng phẩm với mình. Quan Tổng đốc (văn) vừa cai trị tỉnh vừa chỉ huy quân lính của tỉnh nhà.[40] Lương bổng của các quan tương đối ít nhưng quan lại được hưởng nhiều quyền lợi, cha họ được khỏi đi lính, làm sưu và miễn thuế tùy theo quan văn hay võ, hàm cao hay thấp. Ngoài ra con cái các quan còn được hưởng lệ tập ấm.[41] Tuy bộ máy không thật sự cồng kềnh, nhưng tệ tham nhũng vẫn là một trong những vấn đề lớn. Trong bộ luật triều Nguyễn có những hình phạt rất nghiêm khắc đối với tội này.

Phân chia hành chính

Bài chi tiết: Hành chính Việt Nam thời Nguyễn
"An Nam Đại Quốc Họa Đồ" do giáo sĩ Jean-Louis Taberd vẽ vào triều vua Minh Mạng, in lại trong sách Dictionarium Latino-Annamiticum completum et novo ordine dispositum (Từ điển Việt-La) năm 1838.
Bản đồ vương quốc Đại Nam năm 1844 (trích từ bản đồ vùng Viễn Ấn (Hinter Indien) của Carl Christian Franz (1788-1874).).
Quần đảo Hoàng Sa trên bản đồ của Đức năm 1876 vẽ vùng Viễn Ấn Hinter-Indien với lời ghi rõ quần đảo thuộc xứ "Annam"
Nước Đại Nam của nhà Nguyễn vào thời điểm kết thúc độc lập năm 1883-1884, lãnh thổ chính bị chia thành 3 xứ Nam Kỳ thuộc địa (Cochinchina), Trung Kỳ (Annam), Bắc Kỳ (Tonkin) thuộc Pháp. Lãnh thổ cực đại của nhà Nguyễn thời độc lập tương đương với 3 xứ này và những vùng hay vương quốc mà nhà Nguyễn từng sáp nhập ở xung quanh: Trấn Ninh, Tây Nguyên (Pays de Mois), và Trấn Tây (Cambodge 1834-1840).

Năm 1802, trong khi đã quyết định Phú Xuân là quốc đô, Nguyễn Ánh vẫn tạm đặt 11 trấn phía Bắc (tương đương khu vực Bắc Bộ ngày nay) thành một Tổng trấn với tên cũ Bắc Thành, do một Tổng trấn đứng đầu.

Đến thời Minh Mạng, để nhất thể hóa các đơn vị hành chính trong cả nước, năm 1831-1832 nhà vua thực hiện một cuộc cải cách hành chính lớn, theo đó bỏ các tổng trấn, đổi các dinh, trấn trấn thành tỉnh. Đây là lần đầu tiên đơn vị hành chính tỉnh xuất hiện ở Việt Nam. Năm 1831, Minh Mạng đổi các trấn từ Quảng Trị trở ra thành 18 tỉnh, và vùng còn lại ở phía Nam được chia làm 12 tỉnh. Thừa Thiên, nơi toạ lạc của kinh đô Phú Xuân, là phủ trực thuộc Trung ương. Cả nước được chia làm 30 tỉnh và phủ Thừa Thiên[37].

Đứng đầu tỉnh là Tổng đốc (mỗi người phụ trách 2-3 tỉnh và chuyên trách 1 tỉnh) và Tuần phủ (dưới Tổng đốc, phụ trách chỉ 1 tỉnh). Giúp việc có Bố chánh sứ ti lo về thuế khóa, hộ khẩu, hành chính; Án sát sứ ti lo về an ninh, luật pháp. Phụ trách về quân sự có chức lãnh binh. Các quan chức đứng đầu tỉnh đều do chính quyền trung ương trực tiếp bổ nhiệm, và thường là võ quan cao cấp, về sau mới bổ dụng thêm các quan văn[37]. Hệ thống chính quyền được phân biệt rõ rệt giữa Trung ương và địa phương, và trong hệ thống này nhà vua, người đứng đầu đất nước, nắm nhiều quyền lực hơn hẳn so với các thời kỳ trước[37].

Dưới tỉnh là phủ, huyện, châu, tổng và xã. Quan chức của triều đình chỉ phân ra tới phủ huyện, từ tổng trở xuống do người dân tự lựa chọn cử ra quản trị. Tổng gồm có vài làng hay xã, có một cai tổng và một phó tổng do Hội đồng Kỳ dịch của các làng cử ra quản lý thuế khóa, đê điều và trị an trong tổng[42]. Nhìn chung, cơ cấu hành chính của các tổng, xã được tổ chức khá chặt chẽ để triều đình dễ dàng quản lý và phản ứng mau lẹ khi có sự biến xảy ra.[37]

Đối với vùng thượng du và với các khu vực sinh sống của các dân tộc thiểu số, Minh Mạng thực hiện nhất thể hóa về mặt hành chính cùng với các vùng miền xuôi. Năm 1829 ông bãi bỏ chế độ thế tập của các Thổ ti (các tù trưởng của dân tộc thiểu số) mà cho quan lại lựa chọn những thổ hào ở địa phương làm Thổ tri các châu huyện. Sau đó, Minh Mạng còn đặt thêm một chức lưu quan do người Kinh nắm giữ để khống chế các vùng này tốt hơn và tiến hành thu thuế như ở miền xuôi. Tuy nhiên, do phản ứng của người dân địa phương, vua Tự Đức sau đó đã bãi bỏ chế độ lưu quan[37].

Tính đến cuối thế kỷ 19, Việt Nam có 98 phủ bao gồm 342 huyện và châu.[43]

Đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa vua Gia Long từ năm 1816 đã chính thức ra lệnh tiếp thu Hoàng Sa, cắm cờ trên đảo và đo thuỷ trình. Sang triều Minh Mạng, nhà Nguyễn cho xây đền, đặt bia đá, đóng cọc, và trồng cây. Đội Hoàng Sa và Đội Bắc Hải được trao nhiều nhiệm vụ hơn: khai thác, tuần tiễu, thu thuế dân trên đảo và nhiệm vụ biên phòng bảo vệ hai quần đảo. Hai đội này tiếp tục hoạt động cho đến khi người Pháp vào Đông Dương. Từ thập niên 1890 chính quyền Bảo hộ nhân danh triều đình Huế của nhà Nguyễn cũng có dự định dựng ngọn hải đăng để khẳng định chủ quyền của Pháp trên quần đảo Hoàng Sa nhưng đồ án không thực hiện được và mãi đến năm 1938 mới có lực lượng chính thức chiếm đóng quần đảo này.[44] Dù vậy khi nhà Thanh gửi thuyền xâm phạm quần đảo Hoàng Sa vào những năm đầu thế kỷ 20 thì Bộ Ngoại giao Pháp đã có công văn phản đối.[45] Cuộc tranh chấp này kéo dài cho đến khi người Pháp mất chủ quyền ở Đông Dương và vẫn chưa kết thúc.

Quân đội

Bài chi tiết: Quân đội Nhà Nguyễn
Binh lính người Việt thời Nguyễn

Một trong những thành quả Gia Long đạt được sau nhiều năm nội chiến với Tây Sơn là quân đội tương đối mạnh với trang bị và tổ chức kiểu phương Tây. Sau khi quản làm chủ toàn bộ quốc gia, nhà Nguyễn xây dựng quân đội hoàn thiện hơn, chính quy hơn. Để sung binh ngạch mới, vua Gia Long cho thực hiện phép giản binh, theo hộ tịch tuỳ nơi mà định, lấy 3, 5 hay 7 suất đinh tuyển 1 người lính.[46] Quân chính quy đóng tại kinh thành và những nơi xung yếu; các địa phương đều có lực lượng vũ trang tại chỗ làm nhiệm vụ trị an. Quân chính quy có 14 vạn người,[47] ngoài ra còn có quân trừ bị. Quân đội còn được tổ chức thành 4 binh chủng: bộ binh, tượng binh, thủy binh và pháo binh, trong đó bộ binh và thuỷ binh được chú trọng xây dựng để tác chiến độc lập. Trình độ chính quy thống nhất cao. Ngoài vũ khí cổ truyền, quân chính quy được trang bị hoả khí mua của phương Tây như đại bác, súng trường, thuyền máy, thuốc nổ...Các loại súng thần công, đại bác được đúc với kích thước, trọng lượng thống nhất; thành luỹ, đồn to nhỏ cũng được quy định cho từng cấp với số lượng quân nhất định.

Một khẩu đại bác của quân đội nhà Nguyễn ở thành Gia Định xưa

Sự quan tâm tới khoa học quân sự phương Tây của Gia Long được xem là do tình thế bắt buộc thì với Minh Mạng lại hoàn toàn tự nguyện. Minh Mạng lấy phương Tây làm kiểu mẫu cho việc tổ chức quân đội, hướng đến việc quân cần tinh nhuệ, không cần nhiều, bỏ bớt số lượng người cầm cờ từ 40 người xuống 2 người trong đội ngũ đơn vị 1 vệ (500 người).[48] Phương thức tác chiến được các học giả Mãn Thanh ghi nhận là giống hệt kiểu Pháp, do trong quân đội Minh Mạng có thuê các sĩ quan huấn luyện Tây Dương.[48] Có thể nói, quân đội nhà Nguyễn thời bấy giờ là lực lượng quân sự tân tiến hiện đại nhất ở khu vực Đông A, vượt xa các nước láng giềng như Trung Hoa, Thái Lan, Campuchia.

Sang thời Tự Đức, công tác quốc phòng của nhà Nguyễn có sự tương phản rõ rệt với các triều trước. Một trong các lý do khiến tình hình quân đội suy sút là vấn đề tài chính. Vũ khí và trang thiết bị làm mới gần như không có. Trang bị bộ binh rất lạc hậu: 50 người mới có 5 súng, mỗi năm chỉ tập bắn 1 lần 6 viên đạn. Vũ khí được bảo trì cũng kém. Về thuỷ binh, không tàu hơi nước nào được đóng mới, thuỷ quân thậm chí không đủ khả năng bảo vệ bờ biển chống hải tặc. Việc giảng dạy binh pháp không chú trọng tới sách vở phương Tây nữa mà quay trở lại với Binh thư yếu lược của Trần Hưng Đạo. Đời sống quân lính không được quan tâm thoả đáng, lương thực lại bị ăn bớt. Do đó tinh thần chiến đấu của quân sĩ không cao.[48] Quan điểm khoa học quân sự của vua quan nhà Nguyễn không hề vượt quá khuôn khổ của khoa học quân sự phong kiến. Việc không bắt kịp với thành tựu mới của khoa học phương Tây thời Tự Đức khiến quân sự Việt Nam bị lạc hậu nhiều. Do đó, khi người Pháp vào xâm lược Việt Nam (1858), khoảng cách về trang thiết bị giữa quân đội nhà Nguyễn và quân Pháp đã khá xa.[48]

Thuế khóa và lao dịch

Việc sinh hoạt quốc gia đòi hỏi phải có đủ tài chính để duy trì bộ máy triều đình nên sau khi lên ngôi, vua Gia Long đã tổ chức lại vấn đề đăng tịch, bắt buộc mỗi làng xã phải ghi vào sổ đinh trong làng số đàn ông từ 18-60 tuổi[49]. Các đinh bộ không bao giờ kê khai hết tất cả số đàn ông trong làng vì ngoài dân đinh còn có một số người là dân ngoại tịch, dân lậu, những người bần cùng, vô sản, không thể đánh thuế cũng như những người mới tới làng định cư[50].

Do tổ chức xã hội Việt Nam căn bản dựa trên xã, thôn nên triều đình không đòi hỏi người dân phải trả thuế trực tiếp mà giao cho làng lo việc thuế má và sưu dịch, không cần biết làng sẽ phân chia trách nhiệm giữa các dân làng ra sao. Mỗi làng hưởng quyền tự trị rất lớn, tự họ cai trị theo những tục lệ riêng ghi trong hương ước của làng. Hội đồng Kỳ mục trông coi tất cả công sản (tài sản công) và thuế khóa, đê điều, trị an. họ cũng phải lo phân phối công điền (ruộng công) giữa các dân đinh mỗi kỳ quân cấp và chỉ định thanh niên đi lính.

Về thuế nhân đinh và thuế ruộng, Nhà Nguyễn xoá bỏ tất cả chế độ thuế khoá cũ của Tây Sơn để đặt lại thuế khoá mới nặng hơn thời trước. Vua Gia Long cho sửa lại hộ tịch và điền tịch đã hư hỏng qua thời nội chiến. Hộ tịch phân ra 9 hạng, tuỳ từng hạng mà nộp thuế toàn bộ hay được miễn giảm một nửa hoặc miễn trừ cả sưu thuế lẫn sai dịch. Thuế đinh nhà Nguyễn đặc biệt đánh nặng lên dân Thanh Nghệ và Bắc Hà. Dân công nghệ thì nộp thuế sản vật. Thời Minh Mạng thì định lại thuế điền, chia cả nước ra 3 khu vực để đánh thuế. Thuế điền thì dân Thanh Nghệ và Bắc Hà cũng bị nặng hơn ở các miền khác. Theo thống kê của bộ Hộ thì số đinh năm đầu đời Gia Long là 992.559 người, cuối đời Thiệu Trị là 1.024.380 người. Về điền thổ thì đầu đời Tự Đức có 3.398.584 mẫu ruộng và 502.672 mẫu đất[51].

Mỗi người dân đinh phải chịu 60 ngày lao dịch cho triều đình. Lao dịch thường là để làm các mục đích, xây sửa hệ thống đê điều, kênh rạch, sông ngòi; xây đắp các thành lũy; xây dựng các cung điện cho hoàng gia. Trên thực tế, người dân phải lao dịch khá nặng trong thời gian vương triều Nguyễn xây dựng các cung điện, lăng tẩm, dinh thự,... Ví dụ năm 1807, ngay khi kinh thành Huế vừa được xây xong, vua Gia Long lại huy động hàng nghìn dân đinh và binh lính tiếp tục sửa chữa và tu bổ thêm trong một thời gian dài. Vua Minh Mạng cũng tiếp tục công việc xây dựng kinh đô. Vua Thiệu Trị thì không tập trung xây dựng kinh đô nữa, nhưng, trong một cuộc tuần du lớn ra Bắc Kỳ năm 1842, người dân đã phải xây 44 hành cung cho một phái đoàn đông đến 17.500 người, 44 con voi và 172 con ngựa của nhà vua.[52] Theo nhận xét của giáo sĩ Pháp Guérard: "...sự bất công và lộng hành làm người ta rên xiết hơn cả thời Tây Sơn: thuế khóa và lao dịch đã tăng lên gấp ba"[52]. Trong dân gian đã xuất hiện các bài vè, bài ca miêu tả sự nặng nề của chế độ lao dịch, ví dụ bài "Tố khuất khúc" của dân Sơn Nam Hạ có câu:

Binh tài hai việc đã xong,
Lại còn lực dịch thổ công bao giờ.
Một năm ba bận công trình,
Hỏi rằng mọt sắt dân tình biết bao...[52]

Luật pháp

Cờ lệnh của Hoàng đế (đế kỳ).

Lúc đầu, nhà Nguyễn chưa có một bộ luật rõ ràng, chi tiết. Vua Gia Long chỉ mới lệnh cho các quan tham khảo bộ luật Hồng Đức để rồi từ đó tạm đặt ra 15 điều luật quan trọng nhất[53]. Năm 1811, theo lệnh của Gia Long, tổng trấn Bắc Thành là Nguyễn Văn Thành đã chủ trì biên soạn một bộ luật mới và đến năm 1815 thì nó đã được vua Gia Long ban hành với tên Hoàng Việt luật lệ hay còn gọi là luật Gia Long. Bộ luật Gia Long gồm 398 điều chia làm 7 chương và chép trong một bộ sách gồm 22 cuốn, được in phát ra khắp mọi nơi. Theo lời tựa, bộ luật ấy hình thành do tham khảo luật Hồng Đức và luật nhà Thanh nhưng kỳ thực là chép luật của nhà Thanh và chỉ thay đổi ít nhiều. Chương "Hình luật" chiếm tỉ lệ lớn, đến 166 điều trong khi những chương khác như "Hộ luật" chỉ có 66 điều còn "Công luật" chỉ có 10 điều. Trong bộ luật có một số điều luật khá nghiêm khắc, nhất là về các tội phản nghịch, tội tuyên truyền "yêu ngôn, yêu thư".[53] Tuy nhiên, bộ luật cũng đề cao việc chống tham nhũng và đặt ra nhiều điều luật nghiêm khắc để trừng trị tham quan. Tất nhiên, đến các đời vua sau Gia Long, bộ luật này cũng được chỉnh sửa và cải tiến nhiều, nhất là dưới thời Minh Mạng.[53]

Ngoại giao

Bài chi tiết: Ngoại giao Việt Nam thời Nguyễn

Với các nước lân bang

Cũng như các triều đại trước, nước đầu tiên mà Gia Long tiến hành ngoại giao là Trung Quốc. Tháng 5 năm 1802, sau khi lên ngôi vua, Gia Long cho một đoàn sứ giả đem đồ cống sang Quảng Đông cầu phong triều đình Trung quốc. Dẫn đầu đoàn sứ giả là Trịnh Hoài Đức chánh sứ, Ngô Nhân Tĩnh và Hoàng Ngọc Uẩn là phó sứ. Đoàn sứ giả sang Quảng Tây, quan lại nhà Thanh ở đây nhận chuyển đồ cống lên Bắc Kinh, còn giữ đoàn sứ ở lại Quảng Tây chờ lệnh triều đình có cho sứ giả lên Bắc Kinh triều yết hay không. Sứ đoàn này chưa hồi hương thì cuối năm đó vua Gia Long tiếp tục cử Binh bộ Thượng thư là Lê Quang Định sang cầu phong vua Gia Khánh nhà Thanh đổi quốc hiệu là Nam Việt. Sau những tranh luận về tên gọi, vì nhà Thanh ngại nhầm lẫn với nước Nam Việt xưa nằm ở Lưỡng Quảng và cuối cùng đồng ý đảo ngược lại thành Việt Nam, vua Thanh cho Tổng đốc Quảng Tây là Tề Bố Xâm sang làm lễ tấn phong cho Gia Long là Việt Nam quốc vương, ấn định thể lệ tiến cống hai năm một lần và cứ bốn năm một lần Việt Nam sẽ phái sứ bộ sang làm lễ triều kính.

Ngoài Trung Quốc, nhà Nguyễn còn qua lại với Xiêm La. Dù có xung đột từ thời kỳ chúa Nguyễn trước đó, nhưng đến khi Gia Long tị nạn ở Xiêm cho đến lúc lên ngôi, việc giao thiệp giữa triều Gia Long và Xiêm La vẫn giữ được sự hòa hảo. Từ năm 1802 trở đi hai bên vẫn có sự sứ bộ qua lại trao đổi thân thiện và tặng phẩm.

Tại Ai Lao, Việt và Xiêm cùng đặt ảnh hưởng, Quốc vương Ai Lao xin thần phục cả Việt lẫn Xiêm. Dân vùng Cam Lộ, dân ở các vùng cao nguyên hai tỉnh Thanh Nghệ, người Thượng (tức người Rhadé) ở các nước Thủy Xá và Hỏa Xá cũng có cống phẩm đến để tỏ lòng tuân theo chính quyền của triều Nguyễn.[54] Thời vua Minh Mạng, nhiều xứ ở Ai Lao xin thuộc quyền bảo hộ của Việt Nam. Các vùng nay là Sầm Nứa, Trấn Ninh, Cam Môn và Savannakhet giáp với các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Trị, đều xin làm nội thuộc và trở thành các châu, phủ của Việt Nam.[55]

Còn với Chân Lạp, khi vua Gia Long lên ngôi, nước Cao Miên tuy mất Thủy Chân Lạp cho người Việt nhưng vẫn phải chịu thần phục. Thời Minh Mạng, sau khi phá được quân Xiêm, Tướng Trương Minh Giảng và tham tán Lê Đại Cương lập đồn đóng quân ở gần Nam Vang để bảo hộ Chân Lạp.[55]

Với phương Tây

Năm 1803, Anh Quốc sai sứ là Robert sang xin cho mở cửa hàng buôn bán ở Trà Sơn, thuộc Quảng Nam. Vua Gia Long không nhận đồ, và cũng không cho mở cửa hàng. Sau người Anh còn đưa thư sang hai ba lần nữa, nhưng vẫn bị từ chối. Đối với nước Pháp, vua Gia Long có thiện cảm hơn do khi ông còn gian truân có nhờ ông Bá Đa Lộc giúp đỡ. Khi chiến tranh kết thúc, các ông Chaigneau, Vannier và Despiau làm quan tại triều, Gia Long cho mỗi người 50 lính hầu và khi chầu thì không cần lạy Hoàng đế. Năm 1817, chính phủ Pháp phái tới Việt Nam chiếc tàu Cybèle để thăm dò bang giao. Thuyền trưởng là Achille De Kergariou nói rằng vua Louis XVIII sai sang xin thi hành những điều ước do Bá Đa Lộc ký năm 1787 về việc nhường cửa Đà Nẵng và đảo Côn Lôn. Vua Gia Long sai quan ra trả lời rằng những điều ước ấy nước Pháp trước đã không thi hành thì nay bỏ, không nói đến nữa[56].

Tuy nhiên, sự bành trướng của Châu Âu ở Đông Nam Á khiến Gia Long e ngại, nhất là sau khi nước Anh chiếm được Singapore. Nhà vua thấy rằng cần phải giao hảo với người Tây phương nhưng không thể biệt đãi một quốc gia đặc biệt nào. Năm 1819, John White, một thương gia Hoa Kỳ tới Gia Định và được hứa hẹn sẽ dành cho mọi sự dễ dàng khi buôn bán ở Việt Nam. Vua Minh Mạng không có cảm tình với người Pháp như thái độ chung của người Á Đông lúc đó, coi người Âu Châu là bọn man di, là quân xâm lược[57]. Ngoài ra ông cũng không thích cả Công giáo của châu Âu. Trong thời kỳ Minh Mạng nắm quyền, tín đồ Công giáo bị đàn áp quyết liệt và các giáo sĩ nước ngoài đã so sánh ông với hoàng đế Nero của Đế quốc La Mã - một hoàng đế từng tàn sát hàng loạt giáo dân Công giáo. Với những người Pháp đã từng giúp vua Gia Long, Minh Mạng tỏ thái độ lạnh nhạt nên khi Chaigneau trở lại Việt Nam không được trọng dụng nữa. Minh Mạng cho Chaigneau hay rằng không cần phải ký thương ước giữa hai chính phủ, người Việt Nam vẫn đối xử tốt đẹp với người Pháp là đủ, ông chỉ thỏa thuận mua bán với người Pháp nhưng không chấp nhận xây dựng đặt quan hệ ngoại giao chính thức với nước Pháp, quốc thư của Pháp xin cho ông Chaigneau làm Lãnh sự Pháp ở Việt Nam không được nhà vua đếm xỉa đến. Cũng theo đường lối của hai triều Minh Mạng và Thiệu Trị, vua Tự Đức khước từ mọi việc giao thiệp với các nước ngoài, dầu việc giao thiệp chỉ nhằm phục vụ thương mại. Năm 1850 có tàu của nước Mỹ vào cửa Hàn có quốc thư xin thông thương nhưng không được tiếp nhận.

Từ năm 1855 các nước Anh, Pháp, Tây Ban Nha nhiều lần có tàu vào cửa Hàn, cửa Thị Nại và Quảng Yên xin thông thương cũng không được. Sau khi Gia Định bị người Pháp chiếm, việc ngoại giao giữa triều đình với các nước phương Tây khó khăn, Tự Đức mới thay đổi chính sách, đặt ra Bình Chuẩn Ty để lo buôn bán và Thương Bạc Viện để giao dịch với người nước ngoài nhưng không có kết quả vì những người được ủy thác vào các việc này không được học gì về ngoại giao[57].

Kinh tế

Bài chi tiết: Kinh tế Việt Nam thời Nguyễn

Thương mại

Bài chi tiết: Thương mại Việt Nam thời Nguyễn
Đồng tiền đúc ở thời Gia Long. Hai mặt trước sau với bốn chữ "Gia Long thông bảo" (嘉隆通寶) và "Thất phân" (七分).

Thương mại Việt Nam sau khi đất nước được thống nhất vẫn không phát triển lắm[58], tổ chức thương mại của người Việt sơ sài, trong phạm vi gia đình. Nếu có những hội buôn lớn thì cũng chỉ là những phường họp vài thương gia hùn vốn với nhau để kinh doanh rồi chia tiền ngay, không liên kết lại thành những hội buôn làm ăn lâu dài. Nhiều người Việt Nam dùng tiền của để mua ruộng đất chứ không đầu tư kinh doanh, khuếch trương thương mại hay công nghệ.[58] Việc buôn bán ở các chợ quy mô lớn do thương nhân Hoa kiều chi phối, dù những người này chỉ là thiểu số.[58] Các mặt hàng tiêu dùng họ kinh doanh gồm có: mua thổ sản như gạo, lúa, bắp, đường, hạt tiêu... và bán và nhập cảng trà, thuốc Bắc, vải, đồ đồng, giấy. Trong vùng nông thôn, hoạt động thương mại cũng chỉ nhằm trao đổi nông sản và hàng tiểu thủ công ở các chợ. Ở đó, ngoài những cửa hàng tạp hóa quy mô nhỏ hay các cửa tiệm bán thuốc Bắc, còn có những nông dân bán thổ sản và nông sản địa phương và một số thương nhân nhỏ bán vải vóc, hàng xén, cau thuốc, đi rong từ chợ này sang chợ khác. Theo sử gia Trần Trọng Kim, người Việt Nam chỉ quanh quẩn trong nước, buôn bán những hàng hóa lặt vặt, nên bao nhiêu mối lợi lớn về tay người ngoài mất.[59]

Nhìn chung, Gia Long không quan tâm đến thương mại[60]. Ông đã nhiều lần từ chối người Anh khi họ đến xin được mua bán, ngay cả người Pháp khi đến mua bán cũng không được thuận lợi mấy[61], ông không cho phép người phương Tây lập phố buôn trên lãnh thổ Việt Nam[cần dẫn nguồn], triều Nguyễn dưới thời ông không khuyến khích cũng như không chào mời các thuyền buôn phương Tây[62]. Triều đình bấy giờ không có ý đóng cửa với phương Tây nhưng theo cách nhìn của hàng ngũ Nho sĩ ở Việt Nam, việc giao thương với phương Tây là không đáng tin cậy; cũng đồng thời với đó là sự lo ngại sự xâm lược bằng quân sự và truyền giáo của họ[63] đã dẫn đến chính sách như trên.

Ngoài một số trung tâm thương mại thành thị được phát triển ở các thành phố và cảng biển chính, phần lớn hoạt động mua bán vẫn diễn ra trên các con sông. Triều đình nắm giữ độc quyền thương mại ở các mặt hàng có giá trị cao như ngà voi, sừng nai, bạch đậu khấu, vàng...[64] Mức thuế mua bán cao, việc cấp giấy phép khó khăn trong việc xuất khẩu gạo, muối, và kim loại cũng gây kìm hãm sự phát triển của thương mại[65]. Ngoại thương bị hạn chế, dân chúng bị cấm giao thương bằng đường biển, triều đình cấm xuất khẩu các loại gỗ quý và đánh thuế cảng, thuế xuất khẩu cao[cần dẫn nguồn]; quan hệ thương mại quan trọng với Trung Quốc nằm trong tay các thương gia người Hoa và quan lại, trong khi các thương gia người Việt thì bị hạn chế ở mảng buôn bán trong nước[64].

Triều đình đã tổ chức nhiều chuyến đi công cán đến các nước trong khu vực để thực hiện giao dịch buôn bán. Năm 1824, Minh Mạng đã sai người đi công cán ở Hạ Châu (Singapore) và Giang Lưu Ba (Indonesia). Năm 1825, vua Minh Mạng phái người sang Hạ Châu mua vải và đồ thủy tinh. Sau đó, mỗi năm đều có quan viên được phái đi tới các trung tâm mậu dịch của người Âu ở khắp Đông Nam Á. Từ 1831-1832 trở đi, các chuyến công cán càng lúc càng nhiều, điểm đến cũng khá đa dạng: Hạ Châu, Lữ Tống (Luzon - Philippines), đảo Borneo, Quảng Đông, Giang Lưu Ba,... Trong khoảng 1835-1840 đã có 21 chiếc được cử đi.[58] Hàng bán ra chủ yếu là gạo, đường, lâm thổ sản quý, hàng mua về là len dạ và vũ khí, đạn dược. Các hoạt động này gần như là độc quyền của triều đình dù tư nhân không bị cấm.[66] Dù vậy, nhiều thương nhân cũng lợi dụng các chuyến buôn bán này để buôn lậu gạo và thổ sản sang Hạ Châu hay Quảng Châu.

Hàng năm, thuyền buôn Trung Hoa thường đi lại giữa Việt Nam và Singapore. Thương nhân người Hoa thường lén chở gạo đi và đem thuốc phiện về. Trong những năm 1820-1830, giao dịch với Singapore rất hạn chế.[58] Nguyên nhân do hàng hóa của Việt Nam phù hợp với thị trường Trung Hoa hơn. Khi người Pháp sắp chiếm hết Nam Kỳ, các bản lược kê tài chính cho thấy quan thuế hàng năm tương đương 3.000.000 france vàng trên tổng ngân sách 40.000.000 mà các quan viên đã giữ lại gấp đôi số tiền thuế kia, như vậy số tiền thu được vượt quá số tiền chuyển về triều đình rất nhiều.[58] Từ thời Thiệu Trị, do xung đột với phương Tây từ nguyên nhân tôn giáo, quan hệ buôn bán với các nước này bị tổn hại. Năm 1850, Tự Đức không phái thuyền đi buôn ở Hạ Châu nữa. Triều đình cũng tìm cách cản trở dân thường buôn bán với người Tây nên cuối cùng, thương gia ngoại quốc chủ yếu là Hoa kiều, Xiêm và Mã Lai, trong đó người Hoa chiếm tỷ lệ lớn nhất.

Thủ công nghiệp

Bài chi tiết: Thủ công nghiệp Việt Nam thời Nguyễn
Áo hoàng bào bằng vóc được thêu thùa tinh xảo

Thủ công nghiệp Nhà nước thời Nguyễn chế tạo tất cả những đồ dùng cho hoàng gia, tham gia đóng thuyền cho quân đội, đúc vũ khí, đúc tiền,...[67]

Nhà Nguyễn cũng tập trung xây dựng hệ thống các xưởng thủ công Nhà nước, nhất là ở kinh đô và các vùng phụ cận. Năm 1803, Gia Long thành lập xưởng đúc tiền Bắc Thành tiền cục ở Thăng Long.[67] Nhà Nguyễn cũng lập các Ti trông coi các ngành thủ công, như ti Vũ khố chế tạo quản lý nhiều ngành thủ công khác nhau, gồm 57 cục: làm đất, đúc, làm đồ vàng bạc, vẽ tranh, làm ngói, làm đồ pha lê, khắc chữ, đúc súng, làm trục xe, luyện đồng,... Ti Thuyền chịu trách nhiệm về các loại thuyền công và thuyền chiến, gồm 235 sở trên toàn quốc[67]. Ngoài ra còn có các ti Doanh kiến, ti Tu tạo, ti Thương bác hoả dược.[68]

Phần lớn nhân lực trong các xưởng thủ công Nhà nước là do triều đình trưng dụng thợ khéo trong các ngành như khảm xà cừ, kim hoàn, thêu thùa... tới làm việc để cung cấp đồ dùng cho triều đình. Đối với nghề đóng tàu, năm 1820 sĩ quan người Mỹ, John White đã nhận xét: " Người Việt Nam quả là những người đóng tàu thành thạo. Họ hoàn thành công trình của họ với một kỹ thuật hết sức chính xác." Ngoài các thuyền gỗ, người thợ thủ công Việt Nam còn đóng cả các loại tàu lớn bọc đồng.[69]

Ngoài ra họ đã sáng chế được nhiều máy móc tiên tiến và có chất lượng vào thời đó, ví dụ các máy cưa xẻ gỗ, máy tưới ruộng... và cả máy hơi nước.[69]. Trong ngành khai mỏ, đến nửa đầu thế kỷ 19, triều đình đã quản lý 139 mỏ, và năm 1833 có 3.122 nhân công trong các mỏ Nhà nước,[69][70] tuy nhiên, phương thức khai mỏ thời bấy giờ vẫn kém phát triển so với thế giới.

Nông nghiệp

Bài chi tiết: Nông nghiệp Việt Nam thời Nguyễn

Triều Nguyễn có những chính sách ưu đãi để phát triển nông nghiệp, như là cấm mua bán ruộng đất công, lập kho Thường bình, Sở Tịch điền, Sở Diễn canh, kho Bình thiếu, Sở Đồn điền, Đàn Xã tắc,...[71] Năm 1828, Minh Mạng giao cho bộ Lễ soạn thảo chu đáo các điển lễ khôi phục lại nghi lễ Tịch điền và làm thành luật lệ lâu dài, cũng như quy định rất nghiêm túc, cụ thể.[71][72]

Về vấn đề ruộng đất, ngay khi mới lên ngôi, Gia Long đã phải ra lệnh cấm bán ruộng đất công và quy định chặt chẽ việc cầm cố loại công điền công thổ này để bảo đảm đất cày cho mọi người nông dân.[73] Trải qua nội chiến, nhân dân lại gặp mất mùa liên tiếp. Triều đình thường phải giảm thuế, miễn thuế và phát chẩn. Thời Minh Mạng định lại phép quân cấp ruộng khẩu phần, quan lại, binh lính, công tượng (thợ làm quan xưởng) cùng các hạng dân đinh, không kể phẩm trật cao thấp đều được hưởng một phần khẩu phân nhưng quan lại, cường hào cũng giành được những phần tốt hơn. Người già, người tàn tật thì được nửa phần. Cô nhi, quả phụ được 1/3.[74]

Tại miền Nam, nhà Nguyễn vẫn tiếp tục việc khai hoang và phục hóa, từ thời các chúa Nguyễn để lại như việc khẩn hoang, mở rộng, phát triển nông nghiệp. Ở Nam Kỳ, người dân đã tự do đến khẩn hoang với tư cách cá nhân hoặc tập thể dưới sự giúp đỡ của triều đình.[75] Hai vị quan tổ chức khẩn hoang nổi tiếng nhất là Nguyễn Công Trứ và Nguyễn Tri Phương; trong đó Nguyễn Công Trứ nổi lên vì là tác giả của ba chính sách khẩn hoang lớn: đồn điền, doanh điền và khai khẩn ruộng hoang.[76] Đồn điền là chính sách chủ yếu dựa vào việc mộ dân nghèo, đi cùng với tội phạm, binh lính để thực hiện việc khai khẩn đất hoang. Trong thời gian khẩn hoang số dân này sẽ được quản lý theo cung cách đồn điền; sau từ 6-10ời năm để cuộc sống ổn định sẽ chuyển sang hình thức làng xã. Đồn điền xuất hiện nhiều nhất ở vùng Gia Định[76]. Đợt lập đồn điền lớn nhất do Kinh lược sứ Nam Kì là Nguyễn Tri Phương tổ chức vào năm 1853-1854, lập được 21 cơ, 124 ấp phân phối ở cả 6 tỉnh[77]. Doanh điền là hình thức khai hoang có sự kết hợp giữa triều đình và nhân dân, thực hiện di dân để lập ấp mới. Hình thức này bắt đầu được thực hiện từ năm 1828 dưới thời vua Minh Mạng theo đề nghị của Tham tán quân vụ Bắc thành Nguyễn Công Trứ. Theo đó, triều đình sẽ bỏ vốn ban đầu và cử ra một quan chức sẽ dứng ra chiêu mộ và chỉ đạo dân chúng đưa đi khai hoang[78] Chính sách đồn điền và doanh điền được triều đình kèm theo một loạt luật lệ thưởng phạt phân minh để khai thác triệt để đất đã vỡ hoang và ngăn tình trạng bỏ đất nhưng cũng không dứt hẳn được hiện tượng ruộng hoang[79].

Ngoài ra, triều đình nhà Nguyễn còn khuyến khích nhân dân tự do khai hoang kết hợp phục hóa. Việc đinh điền cũng có chỉnh đốn và kiểm soát chặt chẽ hơn. Ruộng đất ở Nam Việt thời vua Minh Mạng được đo đạc lại, tính ra được 630.075 mẫu. Tổng số đinh toàn quốc là 970.516 suất và 4.063.892 mẫu ruộng đất.[80] Triều đình nhà Nguyễn dành cho việc khai hoang, phục hóa rất nhiều sự quan tâm, họ đã cho tiến hành nhiều chính sách khai khẩn hoang khác nhau và đã đem lại nhiều kết quả tốt đẹp. Diện tích ruộng đất thực trưng tăng lên nhiều: năm 1847 là 4.273.013 mẫu.[81] Tuy nói trên toàn diện, đất công điền không quá 1/5 diện tích canh tác, nhưng phần đất còn lại được phân phối giữa các nông dân mà đa số chỉ làm chủ tới 5 mẫu là nhiều. Hạng người có 100 mẫu trở lên thì rất ít, mỗi tỉnh có nhiều nhất là 5, 3 người.[82]

Văn hóa và giáo dục

Giáo dục

Bài chi tiết: Giáo dục khoa cử thời Nguyễn
Lễ xướng danh trường thi Hương tại Nam Định năm Mậu Tý (1888)

Vua Gia Long rất đề cao Nho học, cho lập Văn Miếu ở các doanh, các trấn thờ đức Khổng Tử và lập Quốc Tử Giám năm 1803 ở Kinh thành Huế để dạy cho các quan và các sĩ tử, mở khoa thi Hương lấy những người có học, có hạnh ra làm quan. Cũng trong năm này, Gia Long cũng cho ban hành hai đạo dụ về việc mở các trường ở các tỉnh, ấn định nhân viên giáo giới và chương trình học chế đồng thời tái lập lại các khoa thi ở các trấn. Ở mỗi trấn có một quan Đốc Học, một phó Đốc Học hay Trợ Giáo. Cứ tháng 10 hàng năm triều đình mở một kỳ thi.[83] Theo thông lệ cứ ba năm triều đình mở khoa thi Hương ở các địa phương. Những người trúng cao ở khoa thi Hương gọi là cử nhân, trúng thấp gọi là tú tài. Năm sau ở Kinh đô mở khoa thi Hội tại bộ Lễ, những cử nhân năm trước khi ứng thí, nếu trúng cách thì được tiếp tục thi Đình ở trong điện nhà vua để lấy các bậc Tiến sĩ.

Trong dân chúng, việc học tập có tính chất tự do hơn. Bất kỳ người nào có học lực kha khá cũng có thể mở trường tư thục để dạy học. Mỗi làng có vài ba trường tư thục, hoặc ở nhà thầy, hoặc ở nhà người hào phú nuôi thầy cho con học và cho con các nhà lân cận đến học. Theo ông Trần Trọng Kim thì người Việt Nam vốn chuộng sự học, cho nên người đi học cũng nhiều.[84] Dù vậy, việc học tập càng lúc càng thoái hóa. Nhiều người học chỉ để ra làm quan. Trần Trọng Kim cho rằng:

Ống quyển, ống bút, nghiên mực, hòm sách- những "đồ nghề" của một sĩ tử thời Nguyễn

Thời vua Minh Mạng, ông muốn canh tân việc học hành thi cử nhưng lại không biết tiến hành ra sao bởi triều thần của ông phần nhiều chỉ là những hủ nho lạc hậu, không giúp đỡ được nhà vua một kế hoạch nào cho quốc phú dân cường, ông nói rằng:

Văn học

Xem thêm: Văn học Việt Nam thời Pháp thuộc
Cảnh vườn Thư quang trong cuốn Ngự đề Đồ Hội Thi Tập, tập thơ ngự chế Thần kinh nhị thập cảnh của vua Thiệu Trị.

Văn học nhà Nguyễn có thể chia làm các thời kỳ như sau: thời Nguyễn sơ, thời kỳ nhà Nguyễn còn độc lập và thời kỳ nhà Nguyễn thuộc Pháp.[86] Thời Nguyễn sơ là thời kỳ của các nhà thơ thuộc hai nguồn gốc chính là quan của vua Gia Long và các cựu thần nhà Hậu Lê bất phục nhà Nguyễn. Tiêu biểu cho thời kỳ này là các tác giả: Phạm Quy Thích, Nguyễn Du, Trịnh Hoài Đức và Lê Quang Định[87]. Nội dung tiêu biểu cho thời kỳ này là nói về niềm tiếc nhớ Lê triều cũ và một lãnh thổ văn chương Việt Nam mới hình thành ở phương Nam. Thời nhà Nguyễn độc lập là thời của các nhà thơ thuộc đủ mọi xuất thân trong đó có các vua như Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, và các thành viên hoàng tộc như Tùng Thiện Vương Nguyễn Phúc Miên Thẩm. Các nho sĩ thì gồm có Nguyễn Văn Siêu, Cao Bá Quát, Hà Tôn Quyền, Trương Quốc Dụng, Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ[88]. Hai thể kiểu thơ chủ yếu của thời kỳ này là thơ ngự chế của các vị vua và các thi tập của nho sĩ[88]. Thời nhà Nguyễn thuộc Pháp là thời kỳ ảnh hưởng của hoàn cảnh lịch sử đương thời tác động rất lớn vào văn chương, các nhà thơ sáng tác nhiều về cảm tưởng của họ đối với quá trình Pháp chiếm Việt Nam[89]. Tác giả tiêu biểu thời kỳ này gồm Nguyễn Tư Giản, Nguyễn Thông, Nguyễn Khuyến, Dương Lâm, Nguyễn Thượng Hiền.[90]

Thời kỳ nhà Nguyễn, văn học phát triển trong cả Hán văn, lẫn một cách mạnh mẽ ở chữ Nôm với nhiều thành tựu lớn, trong đó tác phẩm chữ nôm tiêu biểu nhất là Truyện Kiều và Hoa Tiên. Hai thể theo được dùng phổ biết ở thời kỳ này là lục bát và lục bát gián cách, sử dụng một thứ tiếng Việt mới có một trình độ rất cao[91]. Ở miền Nam Việt Nam, thành hình một lãnh thổ văn chương mới với nhiều nét độc đáo riêng so với các vùng cũ[91]. Về nội dung, ngoài các nội dung văn chương mang đậm tư tưởng Nho giáo truyền thống thì số phận con người và phụ nữ cũng được đề cập đến[91].

Khoa học, kỹ thuật

Sử học

Phu Văn Lâu, nơi niêm yết những chỉ dụ quan trọng hoặc kết quả các kỳ thi do triều đình tổ chức

Ngay từ cuối thế kỷ XVIII, Sử học là một trong những ngành khoa học rất phát triển. Sang đầu thế kỷ XIX, dưới thời nhà Nguyễn, ngành này lại càng phát triển hơn, có thể nói đó là ngành phát triển nhất thời vương triều Nguyễn. Đặc biệt khi cơ quan phụ trách sử học là Quốc sử quán ra đời năm 1820 dưới thời vua Minh Mạng với nhiệm vụ thu thập các bộ sử xưa, in lại Quốc sử thời Lê và biên soạn các bộ sử mới. Quốc sử quán phải nói là được tổ chức kỷ cương, hoạt động một cách đầy hiệu quả. Vương triều Nguyễn cũng cho lập các kho tàng lưu trữ các sáng tác từ cổ chí kim.

Sử học nhà Nguyễn có các thành tựu sau:

Năm 1942, Giám đốc Nhà lưu trữ Đông Dương Paul Boudet cho biết rằng các tài liệu trước thế kỷ XIX (thời Nguyễn) chỉ còn lưu lại được khoảng 20 bản. Từ triều vua Minh Mạng, công tác lưu trữ mới được quan tâm. Cũng năm 1942, số lượng địa bạ ở Tàng thư lâu giữ được có tới 12.000 quyển.[95]

Địa lý và Lịch sử

Thời Nguyễn cũng là thời có nhiều tác phẩm địa lý học lớn như bộ Hoàng Việt Nhất thống dư địa chí do Thượng thư Lê Quang Định soạn theo lời của vua Gia Long. Sau đó cơ quan Quốc sử quán triều Nguyễn cũng soạn tiếp nhiều công trình khác gồm Đại Nam nhất thống toàn đồ, Đại Nam nhất thống chí. Ngoài ra, còn có nhiều tác phẩm có giá trị cao khác ngoài Quốc sử quán như Bắc Thành địa dư chí và Hoàng Việt dư địa chí của Phan Huy Chú; Phương Đình dư địa chí của Nguyễn Văn Siêu[94]; Đại Việt cổ kim duyên cách địa chí khảo và Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức; Nam Hà tiệp lục của Quốc sử quán,...[93] Ngoài ra thời Minh Mạng cũng xuất hiện rất nhiều bản đồ về các địa phương của nước Đại Nam thời kỳ đó.

Nhìn chung, theo nhận xét của Dương Quảng Hàm thì tuy có nhiều giá trị nhưng do vẫn còn thiếu một phương pháp nghiên cứu khoa học tốt nên các tác phẩm về sử học và địa lý thời kỳ này vẫn có nhiều khuyết điểm[96]. Dù vậy, các triều đại trước cũng không khá hơn nhà Nguyễn trong việc này.

Kỹ thuật công nghệ

Từ các cuộc nội chiến ở Đại Việt trước, kỹ thuật công nghệ của phương Tây đã được các vua chúa đem vào Việt Nam rất nhiều đặc biệt trong lĩnh vực quân sự. Thời nhà Nguyễn vẫn kế thừa những thứ đã du nhập ấy, nhiều công trình được xây dựng theo kiểu kiến trúc Vauban của phương Tây như thành Bát Quái, kinh thành Huế, thành Hà Nội...Thời Gia Long đã từng cho đóng một loại thuyền lớn bọc đồng để tuần tra biển[97].

Sang đến thời Minh Mạng, nhiều máy móc mang tính mới mẻ đã được chế tạo gồm: máy cưa chạy bằng sức trâu và sức nước, máy xẻ gỗ chạy bằng sức trâu[98]. Cụ thể là, năm 1834, Nguyễn Viết Tuý dưới sự đồng ý của vua Minh Mạng đã chế tạo ra chiếc máy nghiền thuốc súng bằng sức nước mang tên Thuỷ hoả kí tế. Sau đó những năm 1837-38, theo mẫu của phương Tây, thợ thủ công Nhà nước đã chế tạo được máy cưa văn gỗ, xẻ gỗ bằng sức nước, máy hút nước tưới ruộng,... và còn có cả xe cứu hoả. Đặc biệt là năm 1839, dựa theo các kiểu phương Tây, các đốc công Hoàng Văn Lịch, Vũ Huy Trịnh cùng các thợ của ông đã đóng thành công chiếc tàu máy hơi nước đầu tiên, được vua Minh Mạng hết sức khen ngợi. Năm sau, Minh Mạng lại chỉ đạo cho họ đóng một chiếc kiểu mới tân tiến hơn và sửa chữa một chiếc bị hỏng. Điểu đáng tiếc là sau đó mọi việc dường như bị đình lại.[69] Thời Tự Đức, nhiều sách kỹ thuật phương Tây được dịch sang tiếng Hán như Bác Vật tân biên, Khai Môi yếu pháp, Hàng hải Kim châm[98]. Nhưng một điều đáng tiếc là những tiến bộ này vẫn chưa kịp tác động vào quá trình phát triển của xã hội Việt Nam[98]. Đến giữa thế kỷ XIX, Việt Nam vẫn là một quốc gia với nền sản xuất nông nghiệp chậm tiến so với thế giới phương Tây.

Kiến trúc

Sơ đồ Thành Bát Quái Sài Gòn do Trương Vĩnh Ký vẽ, Nguyễn Đình Đầu lược dịch và chú giải

Nhà Nguyễn là triều đại có nhiều đóng góp trong lịch sử Việt Nam, đặc biệt là một kho tàng kiến trúc đồ sộ, mà tiêu biểu là quần thể kinh thành Huế và nhiều công trình quân sự khác

Kinh thành Huế nằm ở bờ Bắc sông Hương với tổng diện tích hơn 500 ha và 3 vòng thành bảo vệ. Kinh thành do vua Gia Long bắt đầu cho xây dựng năm 1805 và được Minh Mạng tiếp tục hoàn thành năm 1832 theo kiến trúc của phương Tây kết hợp kiến trúc thành quách phương Đông. Trải qua gần 200 năm khu kinh thành hiện nay còn hầu như nguyên vẹn với gần 140 công trình xây dựng lớn nhỏ. [99] Kiến trúc cung đình Huế đã tiếp thu và kế thừa kiến trúc truyền thống thời Lý, Trần, Lê đồng thời tiếp thu tinh hoa của Mỹ thuật Trung Hoa nhưng đã được Việt Nam hóa. Huế cũng đã được hiện đại hóa bởi những công trình sư người Pháp phục vụ dưới thời vua Gia Long. Khi xây dựng hệ thống thành quách và cung điện, các nhà kiến trúc dưới sự chỉ đạo của nhà vua đã bố trí trục chính của công trình theo hướng Tây Bắc- Đông Nam. Yếu tố Ngũ hành quan trọng trong bố cục mặt bằng của kiến trúc cung thành tương ứng với ngũ phương.[100]

Thành Gia Định là một công trình là một cồn trình phòng thủ quân sự, được Nguyễn Phúc Ánh ra lệnh xây dựng tại làng Tân Khai, huyện Bình Dương, đất Gia Định, sau này là Sài Gòn, kể từ ngày 4 tháng 2 năm 1790 theo kiến trúc hỗn hợp Đông-Tây, dựa trên một bản thiết kế của một người Pháp là Olivier de Puymanel (Việt danh là Ông Tín). Thành được xây có 8 cạnh nên gọi là "Bát Quái". Thành còn có tên khác là "Thành Quy". Thành có 8 cửa, phía nam là cửa Càn Nguyên và cửa Li Minh, phía bắc là cửa Khôn Hậu và cửa Khảm Hiền, phía đông là cửa Chấn Hanh và cửa Cấm Chí, phía tây là cửa Tốn Thuận và cửa Đoài Duyệt. Thời Minh Mạng đổi tên các cửa: phía nam là cửa Gia Định và cửa Phiên An, phía bắc là cửa Củng Thần và cửa Vọng Thuyết, phía đông là cửa Phục Viễn và cửa Hoài Lai, phía tây là cửa Tĩnh Biên và cửa Tuyên Hóa.[101] Ngày 18 tháng 3 năm 1859, quân Pháp đốt cháy kho tàng, phá hủy thành Sài Gòn và rút ra để tránh quân triều đình nhà Nguyễn tấn công đánh chiếm lại thành. Dấu tích duy nhất ngày nay còn lại là bức tranh vẽ ảnh thực dân Pháp tấn công thành và những tàn tích dọc đường Đinh Tiên Hoàng về phía gần xưởng Ba Son.

Các phong trào chống triều đình

Nhà Nguyễn cũng là triều đại chứng kiến các cuộc nổi dậy của nông dân cũng như các tầng lớp khác bùng nổ dữ đội, nhất là ở Bắc Hà. Các nhà sử học tính rằng số lượng các cuộc nổi dậy nửa đầu thế kỷ XIX còn nhiều hơn thế kỷ XVIII. Từ năm 1802 cho tới năm 1862, tại Bắc Hà có từ 350 cho tới 400 cuộc nổi dậy của nông dân nổ ra.[102] Trong số đó có 50 cuộc diễn ra dưới thời Gia Long từ 1802-1820, 254 cuộc dưới thời Minh Mạng (1820-1840), 58 cuộc dưới thời Thiệu Trị (1840-1847) và 40 cuộc nổi dậy dưới thời Tự Đức (1847-1862). Dù vậy, trong số này cũng đã tính luôn cả các vụ nổi dậy liên quan tới vấn đề Công giáo, các phong trào phù Lê diệt Nguyễn của dân Bắc Hà, các toán cướp nổi lên hùng cứ địa phương, các toán tàn quân Thái Bình Thiên Quốc vượt biên vào cướp và cả những vụ bạo loạn như của Lê Duy Phụng do thực dân Pháp kích động để rảnh tay xâm chiếm Việt Nam.

Những cuộc nổi dậy ở Bắc Hà dưới thời vua Minh Mạng suốt Trung, Nam, Bắc, kể từ năm 1822 theo sử gia Phạm Văn Sơn đã do nhiều nguyên nhân[80]:

A) Về phía ngoại bang, nước Tiêm La vẫn giữ thái độ hằn học về vấn đề Chân Lạp nên ngoài mặt tuy êm dịu nhưng bên trong Tiêm La vẫn tìm cơ hội để quấy rối Việt Nam.
B) Ngoài Bắc, một phần nhân tâm còn luyến tiếc Lê triều, vẫn chờ dịp nổi lên chống lại nhà Nguyễn và để khôi phục lại dòng họ Lê.
C) Bọn quan lại hay nhũng nhiễu dân chúng, dèm pha nhau, tâng công, nịnh hót mà nhà vua lại thường không minh, nhất là đối với kẻ công thần. Nhiều người trung lương đâm ra chán nản, trái lại phe gian nịnh nẩy nở mỗi ngày một nhiều, nước tất nhiên phải sinh loạn do đó ngoại quốc mới dám nhòm ngó vào.

Tại Bắc Kỳ

Một số cuộc nổi dậy lớn là cuộc nổi dậy của Phan Bá Vành ở Nam Định (1821-27), Lê Duy Lương ở Ninh Bình (1833-1834), Nông Văn Vân ở Tuyên Quang (1833-35) và của Cao Bá Quát (1854-56) ở Hà Nội, đặc biệt là phong trào bạo loạn do Lê Duy Phụng dẫn đầu (1861-1865) trên khắp lãnh thổ Bắc Kỳ. Ngoài ra vụ nổi dậy của Lê Duy Lương năm 1832 ở Ninh Bình, là con cháu nhà Lê khiến vua Minh Mạng phải yêu cầu Tổng Đốc Nghệ Tĩnh là Tạ Quang Cự cùng với Tổng Đốc Thanh Hóa là Nguyễn Văn Trọng đem quân ra Ninh Bình bắt được Lê Duy Lương giải về Kinh trị tội và tất cả con cháu Lê bị lưu đày ở Quảng Nam, Bình Định. Chính sách "Phù Lê" của nhà Nguyễn đã chấm dứt.

Khi vua Tự Đức lên ngôi đã cử những danh thần của triều đình làm quan Kinh Lược Đại Sứ để đi kiểm tra, khám xét công việc ở các nơi trong cả nước. Nguyễn Tri Phương ở Nam Kỳ, Phan Thanh Giản coi ba tỉnh Nam Trung Việt, Nguyễn Đăng Giai kiểm soát ba tỉnh phía Bắc miền Trung. Nhưng từ năm 1851 nhiều cuộc nổi dậy diễn ra ở nhiều nơi, nhất là ở Bắc Kỳ bởi lòng dân ở đây còn tưởng nhớ đến nhà Lê, phá chính quyền triều Nguyễn. Có vài vụ nổi dậy mà người lãnh đạo tự xưng mình thuộc dòng dõi nhà Lê như quân của Lê Duy Phụng, lôi cuốn được khá nhiều người tham gia. Ngoài ra triều đình còn phải lo đối phó dư đảng Thái Bình Thiên Quốc do Hồng Tú Toàn tổ chức chống lại nhà Thanh bị bại tràn sang Việt Nam. Tàn quân Thái Bình Thiên Quốc cướp phá các vùng thượng du khiến quân đội nhà Nguyễn phải đi đánh dẹp rất phiền phức.[103]

Ngoài mục đích chính trị thì một phần cũng do dân chúng phải chịu nhiều thiên tai như lũ lụt liên miên. Đê Văn Giang vỡ liên tiếp 18 năm lại thuộc tỉnh Hưng Yên là nơi đông dân nhất Bắc Kỳ nên làm phát sinh rối loạn. Thời kỳ này còn có quân Tam Đường do ba lãnh tụ: Quảng Nghĩa Đường, Lục Thắng Đường, Đức Thắng Đường nổi lên tại Thái Nguyên được quan Kinh Lược Nguyễn Đăng Giai đến phủ dụ nên đất Bắc được yên ổn. Khi Nguyễn Đăng Giai qua đời (1854), Bắc Kỳ lại mất an ninh, trật tự như cũ.

Khác với các cuộc nổi dậy khác, cuộc nổi dậy của nhóm Lê Duy Cự và Cao Bá Quát không cướp của giết người như những vụ loạn khác mà do sự bất mãn với triều đình, mục tiêu của họ là lật đổ chính quyền nhà Nguyễn. Bởi cuộc khởi nghĩa của Lê Duy Cự bùng ra cuối năm ấy mà khoảng tháng 5 có châu chấu phá hoại mùa màng dữ dội nên người ta gọi vụ này là "giặc châu chấu".[104]

Những cuộc nổi dậy này nhiều lúc dân nghèo đã phối hợp với quân lưu manh, đạo tặc để chống đối nên tuy làm cho Triều đình khốn đốn nhưng vì không có tổ chức chặt chẽ, kỷ luật nghiêm minh, không có hiệu lệnh thống nhất, trước sau đều thất bại.[105]

Ngoài các cuộc nổi dậy của nông dân ở Bắc Kỳ còn có cả những bọn hung đồ nhân cơ hội Triều đình suy yếu, nổi lên tứ tung để cướp phá và lợi dụng dân lưu vong để rủ họ theo. Ngoài ra cũng có cũng có những người bị quân Pháp mua chuộc để quấy rối triều Nguyễn cho họ dễ hành động. Chưa kể còn có quân giặc người Tàu hoành hành ở miền thượng du Bắc Kỳ. Những cuộc biến động này khiến Triều đình phải dụng binh rất lâu, hao tổn binh lực và tài lực rất nhiều.[105]

Năm 1861, với chính sách của Triều đình Huế gia giảm các chương trình phúc lợi, giải tán các cộng đồng Công giáo, gia tăng kiểm soát mua bán lương thực, tăng thuế, cộng với nạn giặc cướp Khách đánh phá mạn ngược và bọn cướp biển Tàu Ô đánh cướp các làng ven biển, khiến tình hình miền bắc càng trở nên nguy hiểm, có thể bùng nổ bất kỳ lúc nào. Các thành phần bị ảnh hưởng nặng nề nhất, dễ nổi lên đối kháng nhất là những nông dân bị nạn lũ lụt, các tộc người thiểu số nghèo khổ và các cộng đồng Công giáo bị ngược đãi.[106] Đây là những nhân tố khiến cho cuộc nổi dậy do Lê Duy Phụng cầm đầu đặc biệt nguy hiểm, khiến triều đình Huế phải hết sức vất vả mới đánh dẹp được.

Tại Nam Kỳ

Bài chi tiết: Cuộc nổi dậy Lê Văn Khôi

Tại Nam Kỳ ít xảy ra các cuộc nổi dậy chống triều đình hơn. Cuộc nổi dậy Lê Văn Khôi là một cuộc nổi dậy xảy ra vào thời vua Minh Mạng ở các tỉnh miền Nam Việt Nam. Lãnh đạo của cuộc nổi dậy này là Lê Văn Khôi nhóm họp những phần tử về phái địa phương phân quyền của Lê Văn Duyệt và những tù nhân Bắc Kỳ bị đi đày để nổi dậy[107]. Được võ quan, binh lính và dân chúng Phiên An vốn cảm tình với Lê Văn Duyệt đi theo rất đông[107] nên quân nổi dậy từng đánh chiếm được 6 tỉnh phía Nam nhưng sau đó triều đình đã nhanh chóng thu phục các tỉnh này, dồn quân nổi dậy vào cố thủ ở thành Phiên An năm 1835 khi thành Phiên An thất thủ.

Ngoài ra, tại Nam Kỳ, chính sách không phù hợp của nhà Nguyễn với người thiểu số, đặc biệt là người Khmer và chính sách đối ngoại với vương quốc Chân Lạp cũng gây bất mãn trong cộng đồng người Khmer, dẫn đến nhiều cuộc nổi dậy chống lại triều đình, như các cuộc nổi dậy Lâm Sâm, Ba Xuyên, Thất Sơn, Hà Tiên.

Thời kỳ bị Pháp xâm lăng và đô hộ

Cuộc chiến chống Pháp xâm lăng

Bài chi tiết: Chiến tranh Pháp-Đại Nam (1858-1884)

Sự chống trả của nhà Nguyễn

Do những việc cấm đạo và tàn sát giáo dân của vua Minh Mạng mà ngay trong năm 1838 đã có sĩ quan Hải quân Fourichon đề nghị nước Pháp gửi Hải quân tới can thiệp nhưng bị Ngoại trưởng Pháp là Guizot bác bỏ.[108] Dư luận Pháp thì sôi động vì sự ngược đãi giáo dân của Minh Mạng nên ủng hộ đề nghị dùng vũ lực.[109] Khi Thiệu Trị nối ngôi có thái độ mềm mỏng hơn, cho thả một số linh mục bị bắt và tỏ ý sẽ cho tàu sang Châu Âu mua bán nhưng sự kiện đụng độ tại Đà Nẵng năm 1847 giữa tàu Pháp và Việt khiến nhà vua tức giận và ông ra lệnh xử tử ngay tại chỗ tất cả người Âu bắt được tại Việt Nam.

Chiến hạm Pháp tấn công Gia Định năm 1859

Khi Tự Đức lên cầm quyền, triều đình vẫn cai trị tuân theo phong cách Nho giáo[110]. Triều đình không có một biện pháp nào đối phó với phương Tây, ngược lại chỉ cấm đạo và cấm mua bán quyết liệt hơn trước[110][111]. Nhân vụ An Phong Công Hồng Bảo mưu phản, tìm cách liên hệ với các giáo sĩ để soán ngôi mà nhà vua cho công bố 2 đạo dụ cấm đoán Công giáo các năm 1848 và 1851, từ 1848-1860, đã có hàng vạn giáo dân bị tàn sát hay lưu đày.[111]. Cũng đồng thời lúc này, trước tình hình người Pháp xâm lấn trong triều đình đặt ra vấn đề cải cách: liên tiếp các năm 1864, 1866, 1868, 1867, 1881 các quan là Phan Thanh Giản, Phạm Phú Thứ, Nguyễn Trường Tộ, Đinh Văn Điền, Nguyễn Hiệp, Lê Định liên tiếp dâng sớ xin nhà vua cho cải cách toàn diện đất nước nhưng mà vua không quyết dưới sự bàn ra của các đình thần[112]. Mãi đến năm 1878, triều đình mới bắt đầu cử người thực hiện các bước đầu tiên trong quá trình cải cách là cho học tiếng nước ngoài, nhưng đình thần vẫn bất đồng và nảy sinh hai phe chủ trương cải cách và bảo thủ, rồi đến khi nước Đại Nam dần rơi vào tay quân Pháp cũng nảy sinh hai phe chủ chiến và chủ hòa[113].

Về việc cá nhân, vua Tự Đức không có con nên ông truyền ngôi lại cho một người con của anh mình là vương tử Nguyễn Phúc Ưng Chân[114]. Việc nối ngôi này liên tiếp gặp nhiều rối ren, Nguyễn Phúc Ưng Chân lên làm vua hiệu là Dục Đức được ba ngày thì bị phế bỏ rồi giết chết; một người con khác của vua Thiệu Trị là Nguyễn Phúc Hồng Dật lên nối ngôi tiếp với hiệu Hiệp Hòa tiếp cũng bị ép uống thuốc độc sau năm tháng, vị vua kế là Kiến Phúc cũng đột ngột qua đời (ghi là bệnh, nhưng nghi là bị đầu độc)[115]. Việc lập phế liên tiếp này chỉ kết thúc khi vua Hàm Nghi lên ngôi năm 1884[116].

Phong trào Cần Vương

Bài chi tiết: Trận Kinh thành Huế 1885, Tôn Thất Thuyết, Hàm Nghi, và Cần Vương
Vua Hàm Nghi, vị vua thứ tám của nhà Nguyễn

Năm 1885, phải chủ chiến trong triều đình dậy tấn công Pháp ở kinh đô Huế nhưng thất bại. Vua Hàm Nghi và Tôn Thất Thuyết chạy ra Tân Sở thuộc Quảng Trị, tại đây Tôn Thất Thuyệt mượn danh nghĩa vua Hàm Nghi phát chiếu Cần Vương kêu gọi người Việt nổi dậy đánh Pháp giúp vua. Hưởng ứng lời kêu gọi này, nhiều cuộc nổi dậy đã nổ ra trong đó tiêu biểu là những cuộc khởi nghĩa ở Ba Đình của Phạm Bành và Đinh Công Tráng, khởi nghĩa Bãi Sậy do Nguyễn Thiện Thuật chỉ huy, khởi nghĩa Hương Khê của Phan Đình Phùng và Cao Thắng, khởi nghĩa ở Hưng Hóa do Nguyễn Quang Bích lãnh đạo... Phong trào vẫn tiếp tục phát triển cả sau thời gian vua Hàm Nghi bị Pháp bắt giữ (năm 1888); nó chỉ thực sự chấm dứt khi lãnh đạo cuộc nổi dậy ở Hương Khê là Phan Đình Phùng chết cuối năm 1895.

Nguyên nhân sự thất bại của các phong trào kháng Pháp bởi sự kháng cự của họ chỉ có tính cách địa phương. Các lãnh tụ Cần Vương chỉ có uy tín tại nơi họ xuất thân, tinh thần địa phương mạnh mẽ làm họ chống lại mọi sự thống nhất phong trào trên 1 quy mô lớn hơn. Khi các lãnh tụ bị bắt hay chết thì quân của họ hoặc giải tán hay đầu hàng. Ngoài ra, các đạo quân này không được lòng dân quê nhiều lắm bởi để có phương tiện sống và duy trì chiến đấu, họ phải đi cướp phá dân chúng.[117]

Ngoài những lý do trên, sự thất bại của phong trào này còn bởi những sự tàn sát vô cớ những người Công giáo của quân Cần Vương khiến giáo dân phải tự vệ bằng cách thông báo tin tức cho phía Pháp. Những thống kê của người Pháp cho biết có hơn 20.000 giáo dân đã bị quân Cần Vương giết hại.[118] Chính sách sa thải các quan chức Việt và cho các dân tộc thiểu số được quyền tự trị rộng rãi cũng làm cho các sắc dân này đứng về phía Pháp. Chính người Thượng đã bắt Hàm Nghi, các bộ lạc Thái, Mán, Mèo, Nùng, Thổ đều đã cắt đường liên lạc của quân Cần Vương với Trung Hoa làm cạn nguồn khí giới của họ. Quen thuộc rừng núi, họ cũng giúp quân Pháp chiến tranh phản du kích đầy hiệu quả.[119]

Thời Pháp thuộc

Bài chi tiết: Pháp thuộc
Bản đồ Đông Dương năm 1886

Theo các Hòa ước Harmand và Hòa ước Patenôtre thì chính sách ngoại giao, quân sự và tài chánh do nước Pháp kiểm soát nhưng không có sự hợp nhất giữa 2 quốc gia Đại Nam và Pháp. Nước Pháp sau khi không mua chuộc được vua Hàm Nghi bèn cho ông đi an trí ở Algérie. Sau đó anh trai vua là Nguyễn Phúc Ưng Biện kế vị, lấy niên hiệu là Đồng Khánh.[120] Vua Đồng Khánh bị trách là đã lên ngôi trong những điều kiện quá nhục nhã đối với quốc gia. Bị cô lập và thiếu kinh nghiệm, ông phải nhượng bộ cho người Pháp để đổi lấy sự giúp đỡ về mặt hành chính và quân sự. Năm 1887, Liên bang Đông Dương được thành lập gồm thuộc địa Nam Kỳ, 2 xứ bảo hộ Trung Kỳ và Bắc Kỳ cùng Lào và Cao Miên đều đặt dưới 1 viên quan Toàn quyền Đông Dương người Pháp. Năm 1888, vua Đồng Khánh còn phải nhường cho nước Pháp mọi quyền hành trên 3 thành phố Hà Nội, Hải Phòng và Đà Nẵng, 3 khu vực này cũng trở thành 3 thuộc địa.

Quyền hành của nhà vua còn bị hạn chế hơn nữa khi Paul Doumer trở thành Toàn quyền Đông Dương. Từ 1897-1902, toàn quyền Paul Doumer đã áp dụng 1 chính sách cai trị độc tài, loại bỏ dần ảnh hưởng của triều Nguyễn. Quan lại cấp tỉnh phải phụ thuộc trực tiếp Thống sứ Pháp, cai trị xứ Bắc Kỳ nhân danh Hoàng đế nhưng lại không cần phải nghe lệnh của vị vua Đại Nam. Các quan cũng phải nhường cho Công sứ Pháp quyền đề cử và bổ nhiệm hương chức. Cơ quan hành chính Pháp cũng phụ trách thu thuế và giao cho ngân khố của triều đình một ngân sách cần thiết cho việc duy trì triều đình. Paul Doumer đã thay thế chế độ bảo hộ bằng chế độ trực trị và triều đình từ lúc đó chỉ còn giữ lại được những hình thức bề ngoài. Vua Thành Thái vào năm 1907 đã bị ép phải thoái vị khi không phê chuẩn việc bổ nhiệm một số quan lại đã được Khâm sứ Lévêque và Hội đồng Thượng thư thỏa thuận. Hoàng tử Nguyễn Phúc Vĩnh San được đưa lên nối ngôi, tức vua Duy Tân. Cũng như vua cha Thành Thái, Duy Tân là người có tư tưởng chống Pháp. Năm 1916, ông liên kết cùng Việt Nam Quang Phục Hội của nhóm Thái Phiên và Trần Cao Vân nổi dậy nhưng thất bại và bị đày ra đảo La Réunion cùng lúc với cha mình.

Năm 1922, vua Khải Định sang Pháp để đòi hỏi nước Pháp phải cho người Việt được tham gia chính trị nhiều hơn nhưng cuộc hành trình này đã không đem lại kết quả nào.[121] Chuyến đi này đã bị Nguyễn Ái Quốc châm biếm trong tác phẩm Vi hành của ông đăng trên báo L'Humanité số ngày 19 tháng 2 năm 1923. Ngày 6 tháng 11 năm 1925, lợi dụng việc vua Khải Định vừa qua đời, Toàn quyền Alexandre Varenne đã ép vị vua mới là Bảo Đại mới 12 tuổi phải ký thỏa ước giao cho quan Khâm sứ Pháp các quyền hạn cuối cùng. Thậm chí nhà vua còn không thể lựa chọn các Thượng thư và quan chức. Nước Đại Nam trên thực tế đã trở thành 3 mảnh có đời sống và thể chế riêng biệt. Nam Kỳ sáp nhập vào Pháp, Bắc Kỳ gần như 1 thuộc địa và Trung Kỳ là nơi mà quy chế bảo hộ chỉ là lý thuyết.[122]

Sụp đổ

Hoàng Đế Bảo Đại, vị vua cuối cùng của nhà Nguyễn và thời phong kiến ở Việt Nam

Khi trở về nước năm 1932, Bảo Đại đã mong muốn cải cách xã hội Việt Nam nhưng phong trào này đã chết yểu bởi sự đối địch giữa các quan Thượng thư của ông như Phạm Quỳnh và Ngô Đình Diệm cũng như sự chống đối của giới bảo thủ và chính phủ bảo hộ Pháp. Nhà vua nản lòng sớm, chuyển sang tiêu khiển bằng bơi thuyền và săn bắn. Trước thực tế nhà Nguyễn không còn khả năng chống Pháp, nhiều đảng phái cách mạng được tổ chức để đánh đuổi người Pháp. Việt Nam chi bộ của hội Á Tế Á Áp Bức Nhược Tiểu Dân tộc do Nguyễn Ái Quốc thành lập ở Quảng Đông. Năm 1926, Tân Việt Cách mạng Đảng hoạt động ở Hà Tĩnh và Sài Gòn. Năm 1927, Phạm Tuấn Tài, Hoàng Phạm Trân, Nguyễn Thái Học lập ra Việt Nam Quốc dân Đảng. Năm 1928, Tạ Thu Thâu và Nguyễn An Ninh lập Đệ Tứ Quốc tế. Năm 1930, Việt Nam Cách mạng Đồng Chí Hội đổi ra Đông Dương Cộng sản Đảng.

Năm 1936, Mặt trận Bình dân Pháp giành chiến thắng cho phép không khí chính trị tại Đông Dương mang tính tự do hơn. Tại Bắc Kỳ và Trung Kỳ, chính phủ Bảo hộ không cho phép đảng phái chính trị nào hoạt động. Dù vậy chính phủ Pháp đã nhượng bộ một phần trước các cuộc bãi công của công nhân. Năm 1937, phong trào đình công và biểu tình lại tái phát vượt quá tính chất nghề nghiệp để mang nhiều tính chính trị hơn. Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ, Nhật Bản mang quân vào đánh chiếm Đông Dương.

Ngày 9 tháng 3 năm 1945, Nhật đảo chính Pháp, Bảo Đại chỉ định Trần Trọng Kim làm thủ tướng thay thế cho Nội các Phạm Quỳnh tại Huế. Nhưng chính phủ Trần Trọng Kim chỉ tồn tại được 4 tháng. Sau khi Nhật đầu hàng Đồng Minh ngày 15 tháng 8 năm 1945, Mặt trận Việt Minh do Hồ Chí Minh lãnh đạo đã thực hiện thành công Cách mạng tháng Tám, đưa Việt Nam trở thành nước độc lập từ tay người Nhật và người Pháp.

Sau khi Nhật đảo chính Pháp và tuyên bố trao trả độc lập cho Việt Nam. Ngày 11 tháng 3 năm 1945, Bảo Đại ra đạo dụ "Tuyên cáo Việt Nam độc lập", tuyên bố hủy bỏ Hòa ước Patenôtre ký với Pháp năm 1884, khôi phục chủ quyền Việt Nam, thống nhất Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Nam Kỳ.[cần dẫn nguồn] Trong tuyên bố của Bảo Đại, bãi bỏ các hiệp ước bảo hộ và mất độc lập với Pháp trước đây, độc lập theo tuyên ngôn Đại đông Á, và "ông cũng như Chính phủ Việt Nam tin tưởng lòng trung thực của Nhật Bản và nó được xác định làm việc với các nước để đạt được mục đích" (theo Par Francis AGOSTINI).[cần dẫn nguồn]

Ngày 7 tháng 4 năm 1945, Bảo Đại đã ký đạo dụ số 5 chuẩn y thành phần nội các Trần Trọng Kim và ngày 12 tháng 5 giải thể Viện Dân biểu Trung Kỳ.[cần dẫn nguồn] Tháng 6 năm 1945, chính phủ Trần Trọng Kim đặt quốc hiệu là Đế quốc Việt Nam.

Ngày 16 tháng 8 năm 1945, Trần Trọng Kim tuyên bố bảo vệ "độc lập" giành được ngày 9 tháng 3 và ngày 18 tháng 8 tạo ra một ủy ban giải phóng dân tộc, nhóm tất cả các đảng phái chính trị để lãnh đạo cuộc chiến này. Theo lời khuyên của ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, Bảo Đại gửi thông điệp cho Tổng thống Truman, vua nước Anh, Thống chế Tưởng Giới Thạch, Tướng de Gaulle đề nghị công nhận độc lập của Việt Nam. Tuy nhiên đến 24 tháng 8 ông đã thực hiện câu trả lời Hội đồng Cơ mật quyết định thoái vị "để không phải là một trở ngại cho sự giải phóng của đất nước".[123]

Ngày 18 tháng 8, vua Bảo Đại đã xác nhận độc lập của Việt Nam sau khi Nhật đầu hàng, được công bố vào tháng 3 và đồng thời gửi một thông điệp đến De Gaulle yêu cầu công nhận nền độc lập của Việt Nam. Thông điệp này cho rằng sự độc lập của Việt Nam "chỉ có nghĩa là bảo vệ lợi ích của Pháp và ảnh hưởng tinh thần Pháp ở Đông Dương".[cần dẫn nguồn] Tuy nhiên De Gaulle dự kiến sẽ hậu thuẫn cho một chế độ quân chủ mà người đứng đầu không phải là Bảo Đại, người đã thỏa hiệp với Nhật Bản để được "độc lập", mà là Vĩnh San, được xem như là một người "Gaullist".[124]

Ngày 25 tháng 8 năm 1945, vua Bảo Đại đọc bản Tuyên ngôn Thoái vị trước cửa Ngọ Môn. Chính phủ Trần Trọng Kim bị giải tán và Chính phủ lâm thời do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch chính thức tuyên bố Việt Nam độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945.

Sự kiện Bảo Đại thoái vị chính thức đánh dấu sự sụp đổ của nhà Nguyễn (mặc dù sau đó, Bảo Đại còn tiếp tục làm quốc trưởng của Quốc gia Việt Nam từ ngày 1 tháng 7 năm 1949 đến ngày 26 tháng 10 năm 1955). Sự kiện này cũng đã đánh dấu sự chấm dứt hơn 1000 năm chế độ quân chủ chuyên chế ở Việt Nam. Nhà Nguyễn tồn tại 143 năm, có 13 đời vua thuộc 7 thế hệ.

Di sản

Nhà Nguyễn đã để lại nhiều di sản cho dân tộc Việt Nam, một số di sản đã được UNESCO công nhận là di sản thế giới như Nhã nhạc cung đình Huế, Quần thể di tích Cố đô Huế hoặc Mộc bản triều Nguyễn. Giáo sư sử học Việt Nam Phan Huy Lê nhận xét rằng:

Nhà Nguyễn cũng để lại hệ thống thư tịch khổng lồ Châu bản triều Nguyễn; hệ thống giáo dục, hàng ngàn đình, chùa miếu, nhà thờ... trải dài từ Nam chí Bắc... Nhiều di sản trong số này có thời kỳ dài bị lãng quên và bị coi như một thứ "tàn dư của phong kiến thối nát".[126]

Nhã nhạc

Nhã nhạc cung đình Huế đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại trong năm 2003.[127]

Quần thể di tích Cố đô Huế

Lăng Khải Định.

Quần thể di tích Cố đô Huế được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới vào ngày 11 tháng 12 năm 1993. Phần lớn các di tích này hiện nay thuộc sự quản lý của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế. Trong lịch sử Việt Nam thời cận đại, công trình xây dựng Kinh thành Huế có lẽ là công trình đồ sộ, quy mô nhất với hàng vạn lượt người tham gia thi công, hàng triệu mét khối đất đá, với một khối lượng công việc khổng lồ như đào hào, lấp sông, di dân, dời mộ, đắp thành... kéo dài từ thời điểm tiến hành khảo sát dưới triều vua Gia Long năm 1803 đến khi hoàn chỉnh triều vua Minh Mạng vào năm 1832.[128] Phong cách kiến trúc và cách bố phòng khiến Kinh thành Huế thực sự là một pháo đài vĩ đại và kiên cố nhất từ trước đến nay ở Việt Nam mà một thuyền trưởng người Pháp là Le Rey khi tới Huế năm 1819 phải thốt lên: "Kinh Thành Huế thực sự là pháo đài đẹp nhất, đăng đối nhất ở Đông Dương, thậm chí so với cả pháo đài William ở Calcutta và Saint Georges ở Madras do người Anh xây dựng".[128]

Mộc bản

Bài chi tiết: Mộc bản triều Nguyễn

Mộc bản triều Nguyễn được UNESCO công nhận là di sản tư liệu thế giới đầu tiên tại Việt Nam ngày 31 tháng 7 năm 2009. Bộ Mộc bản này gồm 34.618 tấm, là những văn bản chữ Hán-Nôm được khắc ngược trên gỗ để in ra các sách tại Việt Nam vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, và hiện đang được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia IV- Đà Lạt, Lâm Đồng (xưa và nay vẫn là Biệt điện Trần Lệ Xuân [129] - Khu Di tích của TP. Đà Lạt).[130]

Bảo vật

Con dấu "Hoàng đế tôn thân chi bảo" bằng ngà (1885) của triều Nguyễn, hiện đang trưng bày trong Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (Thành phố Hồ Chí Minh)

.

Ngoài những di tích lịch sử như đền đài, dinh thự, thời đại nhà Nguyễn cũng để lại nhiều bảo vật, là dấu tích của mỹ thuật Việt Nam thế kỷ 18 và 19, trong đó có nhiều kim ấn, ngọc tỷ truyền quốc, bửu tỷ, bảo kiếm, hàng thủ công nghệ và mỹ thuật. Cuối năm 2010, lần đầu tiên sau 50 năm được bảo quản tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, những báu vật này đã được đem ra trưng bày [131]. Riêng quốc ấn (nặng khoảng 10 kg vàng) và quốc kiếm của vua Bảo Đại, trao lại cho Trần Huy Liệu, Trưởng đoàn Đại biểu chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vào năm 1945 [132][133] đã bị mất trộm tại viện bảo tàng Việt Nam và thất lạc [134][135]. Cả ấn tín của hoàng hậu Nam Phương cũng bị trộm mất[136]

Lệ bất khả

Trong giới sử học hiện nay hình thành 2 luồng ý kiến khác nhau về lệ bất khả của nhà Nguyễn. Nguyễn Phan Quang và Trương Hữu Quýnh cho rằng: để đề cao uy quyền nhà vua và ngăn chặn nạn quyền thần lấn át hoàng đế, vua Gia Long đã đặt ra lệ Tứ bất: Trong triều không lập Tể tướng, thi đình không lấy Trạng nguyên, trong cung không lập Hoàng hậu, không phong tước vương cho người ngoài họ vua[37][137].

Lê Nguyễn có ý kiến ngược lại về vấn đề này, tuy nhiên ông chỉ đề cập tới "tam bất" chứ không phải "tứ bất":

"Trong khi triều Nguyễn có một Quốc sử quán làm việc thật hiệu quả, đã cho ra đời những bộ sử... lớn lao, thì không thấy ai viện dẫn một chỉ dụ nào của các vua Nguyễn quy định những điều bất khả đó..."[138].

Bất khả trạng nguyên

Thực tế là triều Nguyễn không có một trạng nguyên nào. Trạng nguyên là người xếp hạng cao nhất trong số các tiến sĩ dự kỳ thi Đình dưới các triều đại trước. Thời Nguyễn, triều đình tổ chức thi Hội để lấy tiến sĩ và thi Đình để xếp hạng các ông nghè; các tân khoa tiến sĩ dự thi Đình được xếp theo giáp đệ, còn gọi là tam giáp:

  • Đệ nhất giáp
  • Đệ nhị giáp gọi là đệ nhị giáp tiến sĩ cập đệ hay tiến sĩ hoàng giáp
  • Đệ tam giáp là đệ tam đồng tiến sĩ hay tiến sĩ xuất thân

Việc xếp hạng tiến sĩ như trên không phải là sáng kiến mới của nhà Nguyễn nhằm “né tránh” danh hiệu trạng nguyên hay hạ thấp địa vị của người thi đỗ cao nhất, mà việc này từng thực hiện dưới các triều đại trước:

  • Năm 1232 thời Trần Thái Tông, mở thi Thái học sinh, "lấy Trương Hanh, Lưu Diễm đỗ đệ nhất giáp; Đặng Diễn, Trịnh Phẫu đỗ đệ nhị giáp; Trần Chu Phổ đỗ đệ tam giáp"[139]
  • Năm 1442 thời Lê Thái Tông, “Nguyễn Trực, Nguyễn Như Đỗ, Lương Như Hộc ba người đỗ tiến sĩ cập đệ; bọn Trần Văn Huy 7 người đỗ tiến sĩ xuất thân; bọn Ngô Sĩ Liên 23 người đỗ tiến sĩ đồng xuất thân…”[140].
  • Năm 1499 thời Lê Hiến Tông, “cho Đỗ Lý Khiêm, Lương Đắc Bằng, Nguyễn Khắc Kiệm ba người đỗ tiến sĩ cập đệ, bọn Hoàng Trưng, Nguyễn Hằng 24 người đỗ đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân…”[141].

Lê Nguyễn khẳng định cách thức xếp hạng tiến sĩ trong thi Đình theo giáp đệ đã xuất hiện trước khi có danh hiệu trạng nguyên và không có gì khác biệt giữa hai cách gọi trên. Do đó, việc triều Nguyễn áp dụng hình thức giáp đệ trong thi đình mà không chọn trạng nguyên là rất bình thường, không xuất phát từ một lệ “bất khả” nào[142].

Bất khả hoàng hậu

Trên thực tế sử sách ghi nhận nhà Nguyễn có ít nhất 3 hoàng hậu: 2 hoàng hậu thời Gia Long là Thừa Thiên Cao Hoàng hậu (mẹ hoàng tử Cảnh) và Thuận Thiên Cao Hoàng hậu (mẹ Minh Mạng) và 1 hoàng hậu thời Bảo Đại là Nam Phương hoàng hậu.

Ngoài ra, sử liệu nhà Nguyễn không hề phủ nhận sự tồn tại của ngôi vị hoàng hậu[143]:

  • Sách Minh Mệnh chính yếu ghi: “Nay châm chước đời xưa vá đời nay, đặt bị quý phi, thần phi vào bậc nhất… trên bậc nhất đặt một vị hoàng quý phí để giúp hoàng hậu điều khiển chính sự trong cung”
  • Sách Đại Nam điển lệ toát yếu dành hẳn khoản 183 để định nghi thức “tuyên sách văn lập hoàng hậu”

Lê Nguyễn cho rằng: việc các triều vua từ Minh Mạng tới Khải Định không phong hoàng hậu không xuất phát từ lệ nào mà vì chưa tìm được người xứng đáng hoặc chưa thấy cần làm[143].

Bất khả tể tướng

Thời Gia Long đặt quan chế trên cơ sở tham khảo thời Hậu Lê. Sang thời Minh Mạng có việc tổ chức lại bộ máy và áp dụng tới hết thời Nguyễn, theo đó đứng đầu bộ máy quan lại là tứ trụ triều đình. Khi tham khảo sử sách các đời trước cũng rất khó tìm thấy chức danh tể tướng trong hàng quan lại đầu triều[144]:

  • Thời Tiền Lê: Đứng đầu là thái sư, thái úy, tổng quản
  • Thời Lý: Thái sư, thái phó, thái bảo, tổng quản, tướng công
  • Thời Trần: lấy ba chức thái, ba chức thiếu (thiếu sư, thiếu phó, thiếu bảo), thái úy, tư đồ, tư mã, tư không. Chức Tể tướng thì thêm danh hiệu Tả hữu tướng quốc bình sự
  • Thời Hậu Lê, trong quan chế thời Hồng Đức (Lê Thánh Tông) năm 1471 và được áp dụng phổ biến trong các triều vua Hậu Lê sau, không thấy có chức danh tể tướng.

Như vậy việc triều Nguyễn không đặt chức danh tể tướng cũng là điều bình thường như các triều đại trước, không có cơ sở để khẳng định đó là một điều quy định “bất khả tể tướng” của nhà Nguyễn.

Lê Nguyễn cho rằng việc nhà Nguyễn không đặt chức danh tể tướng, áp dụng chế độ khoa cử đỗ tam giáp và nhiều triều vua không phong hoàng hậu không có gì là bất thường và không phải là sự áp dụng riêng biệt của triều đại này, mà nó phù hợp và tiếp thu theo thông lệ từng có ở các triều đại trước[145].

Nhận định

Nhà Nguyễn là vương triều đã hoàn thành việc chấm dứt chia cắt, phân chia Đàng Trong, Đàng Ngoài dù rằng phong trào Tây Sơn là những người đầu tiên thực hiện quá trình này (thậm chí cuối thời Tây Sơn cũng đang có nguy cơ phân liệt).[Ghi chú 1] Triều Nguyễn từ Gia Long đến Minh Mạng đều lo củng cố vương quyền đồng thời củng cố chủ quyền dân tộc, chống mọi sự vi phạm, xâm phạm từ bên ngoài và bên trong, kể cả bằng những biện pháp như trấn áp quyết liệt Công giáo thời kỳ Minh Mạng và Tự Đức.[Ghi chú 2]

Về vấn đề tổ chức hành chính

Những thành quả của vương triều Nguyễn trong việc xây dựng nhà nước quân chủ phong kiến tập quyền thống nhất trên toàn lãnh thổ cũng được ghi nhận từ việc quản lý đất nước. Đặc biệt là những thành tựu trong cải cách hành chính dưới triều Minh Mạng còn có nhiều giá trị. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân cho rằng:

Triều Nguyễn từng bị Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam (Việt Nam Dân chủ Cộng hòa) đánh giá là "Chế độ quân chủ chuyên chế cực kỳ phản động" và cho rằng nhà Nguyễn đã "tăng cường bộ máy đàn áp", "Bộ máy quan lại hủ lậu mục nát"[147]. Nhưng nhiều nhà sử học về sau cho rằng bộ máy quan lại triều Nguyễn không thực sự hủ bại, thối nát, rằng từ thời vua Gia Long (1802-1820) đến Minh Mạng (1820-1840), nhà Nguyễn đã "thực hiện công cuộc cải cách hành chính theo xu hướng đơn giản, hợp lý, hiệu quả, chú trọng xây dựng đội ngũ quan lại có năng lực, đáp ứng yêu cầu của đất nước". Sự thay đổi về quan điểm này được cho là do hiện nay các nhà sử học đã có được "nguồn sử liệu toàn diện, phong phú và phương pháp tiếp cận khách quan, khoa học, cộng với độ lùi thời gian cần thiết".[148]

Vấn đề cải cách

Theo Nguyễn Quang Trung Tiến (Trường Đại học Khoa học Huế), đối với những đề xướng cải cách, thái độ của nhà Nguyễn là tiếp nhận các điều trần chứ không quay lưng. Vua Tự Đức và triều thần dường như đã đọc không bỏ sót một bản điều trần nào của các nhà cải cách gửi về Huế;... đồng thời đã tổ chức thực hiện việc cải cách ở một số lĩnh vực. Tuy nhiên, nhà Nguyễn đã thất bại trong việc cải cách, những công việc tiến hành chưa nhiều và không đồng bộ, không thể tạo ra một cuộc cải cách thực sự như "Minh Trị duy tân" ở Nhật Bản, để rồi dang dở bất thành[149]. Những nguyên nhân cơ bản là:

  1. Cuộc cải cách của triều Nguyễn gặp phải hạn chế khách quan là không hề có những hậu thuẫn quan trọng về xã hội, thiếu hẳn một giai cấp đủ năng lực tiến hành cải cách.
  2. Giai cấp phong kiến Việt Nam chưa có khuynh hướng tư sản hóa nên số đông triều thần nhà Nguyễn đã bị tầm nhìn hạn hẹp và sự thủ cựu chi phối, năng lực bản thân hạn chế.
  3. Không có người biết tổ chức, quản lý, tay nghề không có, kỹ thuật yếu kém.
  4. Sau khi Nam Kỳ mất, tiềm lực quốc gia hao mòn quá lớn, nguồn tài chính cạn kiệt, mất mùa đói kém triền miên, dân chúng nổi lên khắp nơi, nên sự đầu tư cho cuộc canh tân không đủ, nhiều chương trình học nước ngoài bị bỏ dở nửa chừng. Riêng nguyên nhân này còn có tác động từ phía Pháp: không ít lần người Pháp đã ngăn không cho du học sinh Việt Nam ra nước ngoài học; hoặc việc mua tàu máy, vũ khí của nước ngoài cũng bị Pháp phá hỏng...[149]

Nguyên nhân mất nước

Người dân Bắc Kỳ (Tonkinese) sụp lạy các binh sĩ Pháp năm 1884. Tranh vẽ trong cuốn La guerre du Tonkin (phát hành tại Paris, 1887) của L. Huard

Có những ý kiến khác nhau về trách nhiệm của các vua nhà Nguyễn đối với việc Việt Nam mất vào tay người Pháp.

Trong Việt Sử tân biên, Phạm Văn Sơn cho rằng Việt Nam mất vào tay thực dân Pháp là một tất yếu lịch sử, hoặc ít ra cũng do trình độ dân trí Việt Nam quá thấp kém so với người Pháp.[150][Ghi chú 3] Ngược lại, các nhà sử học Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trong giai đoạn 1954-1975 có xu hướng quy trách nhiệm hoàn toàn cho các vua Nguyễn đối với việc mất nước rằng Nguyễn Ánh đã "cõng rắn cắn gà nhà" và Tự Đức "bán rẻ đất nước" cho thực dân.[150]

Về phía Pháp, sử gia Gosselin nói rằng các hoàng đế An Nam phải chịu trách nhiệm về sự đổ vỡ và xuống dốc của đất nước họ. Dân xứ này, quan lại, binh lính xứng đáng có được những người cầm đầu có giá trị hơn thế. Chính quyền họ đã mù quáng vì không dự liệu, không chuẩn bị gì hết.[150]

Nguyễn Phan Quang cho rằng triều Nguyễn thua Pháp không phải là tất yếu mà do lúng túng về đường lối chính trị được thể hiện qua mặt quân sự và vấn đề tôn giáo và các mâu thuẫn nội bộ.[150][Ghi chú 4] Việc ngăn cấm Công giáo đồng nghĩa với việc ngăn chặn phương Tây có mặt tại Việt Nam đã gây phá vỡ khối đại đoàn kết dân tộc và là lí do khiến phương Tây nổ súng xâm lược.[Ghi chú 5] Suốt hơn 20 năm kể từ khi ký Hiệp ước Nhâm Tuất (1862), triều Nguyễn đã không thể giải quyết mâu thuẫn giữa cải cách mới có thể chống Pháp thành công và muốn chống Pháp thành công thì phải cải cách nên đã để mất dần lãnh thổ.[Ghi chú 6][149]

Quan điểm đánh giá

Từ năm 1945 đến trước năm 1975, đã có những ý kiến đánh giá phê phán nhà Nguyễn rất gay gắt ở miền Bắc Việt Nam. Ngay từ năm 1961, ngay trước khi cho ấn hành tập đầu tiên của bộ Đại Nam thực lục, Viện Sử học miền Bắc đã viết nhận định:

Sách Lịch sử Việt Nam do Viện Khoa học Xã hội của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, bản năm 1971 cũng cho rằng:

Ngoài ra còn các nhận định trong các tiểu mục khác như "Tăng cường bộ máy đàn áp", "Bộ máy quan lại hủ lậu mục nát", "Chế độ áp bức bóc lột nặng nề", "Chính sách kinh tế lạc hậu và phản động", "Chính sách đối ngoại mù quáng", v.v... và trong tập II của bộ Lịch sử Việt Nam xuất bản vào năm 1985, các tác giả thuộc Uỷ ban Khoa học Xã hội còn dùng những từ ngữ như: "triều đình nhà Nguyễn thối nát và hèn mạt", "Vương triều Nguyễn tàn ác và ngu xuẩn", "cực kỳ ngu xuẩn", "tên chúa phong kiến bán nước số 1 là Nguyễn Ánh... Nguyễn Ánh cầu cứu các thế lực ngoại bang giúp hắn thỏa mãn sự phục thù giai cấp", v.v...

Theo nhà nghiên cứu Phan Thuận An thì "Đọc "Lời giới thiệu" trong bản dịch bộ "Đại Nam thực lục" và học các chương mục lịch sử chính thống với những lời lẽ như vừa nêu, độc giả và học sinh sinh viên trong cả nước chắc hẳn đều phải phẫn nộ và căm thù các vua chúa nhà Nguyễn đến tận xương tủy! Có một điều ghi rõ trong "Lời nhà xuất bản" ở tập II của bộ "Lịch sử Việt Nam" là sách này đã được "viết theo đề cương" và "tư tưởng chỉ đạo" từ trên xuống. Nghĩa là các tác giả đã viết theo quan điểm lập trường của lãnh đạo chứ không phải viết theo tư duy sử học của cá nhân..."[152]

Dù vậy, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng, vào ngay thời điểm đang chỉ đạo việc biên soạn bộ sách lịch sử do Ủy ban Khoa học Xã hội chủ trì đả phá quyết liệt các chúa Nguyễn và triều Nguyễn cũng nhắc nhở những người tham gia biên soạn bộ sử ấy rằng, rồi "đến lúc nào đó" phải đánh giá lại chính những quan điểm của bộ sử này về các chúa Nguyễn và triều Nguyễn.[156]

GS Phan Huy Lê, Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam nhận định, thời kỳ các chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn từ thế kỷ XVI cho đến thế kỷ XIX là một thời kỳ lịch sử đã trải qua những cách nhìn nhận và đánh giá hết sức khác nhau, có những lúc gần như đảo ngược lại. Triều Nguyễn được đặt trong "khung" lý thuyết hình thái kinh tế xã hội là triều đại suy vong, lâm vào khủng hoảng nặng nề, và chịu nhiều phán xét không công bằng.

Theo ông Nguyễn Đắc Xuân (Hội sử học Thừa Thiên – Huế), nhận định sai về nhà Nguyễn còn có 4 xu hướng: con cháu nhà Lê – Trịnh viết về nhà Nguyễn có những điểm sai; thực dân Pháp, Công giáo và những người nghiên cứu nhà Tây Sơn, thích Tây Sơn đều có những đánh giá sai về nhà Nguyễn.[125]

Quan điểm phê phán nhà Nguyễn chi phối xã hội miền Bắc Việt Nam (từ năm 1954) và miền Nam Việt Nam (từ sau năm 1975) trong một thời gian dài nên nhiều di tích có liên quan bị hủy hoại, xoá bỏ các hình thức ghi nhận như tên đường phố, trường học, các công trình công cộng tại các đô thị, thậm chí ngay cả với những "ông vua chống Pháp" như Duy Tân cũng bị bãi bỏ. Một thời gian dài quần thể di tích cố đô Huế bị bỏ mặc để trở thành phế tích sau những đổ nát của chiến tranh và lụt lội...[156]. Cũng theo ông Phan Thuận An, chỉ trong hai thập niên gần đây (1987-2008), nhiều cuộc hội thảo khoa học và nhiều công trình nghiên cứu đã dần dần đem lại một cái nhìn dễ chịu hơn chứ không còn gay gắt như trước đối với vương triều này.[152]

Tuy nhiên, trong quyển Đại cương Lịch sử Việt Nam tập II do Đinh Xuân Lâm biên soạn gần đây (bản năm 2007) cũng vẫn cho rằng "triều Nguyễn thành lập là sự thắng thế của tập đoàn phong kiến tối phản động trong nước có tư bản nước ngoài ủng hộ"[157]. Ông Lâm cũng cho rằng nhà Nguyễn "là 1 nhà nước quân chủ chuyên chế tuyệt đối, tập trung cao độ với 1 chế độ chính trị lạc hậu, phản động"[157]. "Mọi chính sách chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội triều Nguyễn ban hành đều nhằm mục đích duy nhất là bảo vệ đặc quyền đặc lợi cho tập đoàn phong kiến nhà Nguyễn"...[157] và các biện pháp khai hoang hay mộ dân lập ấp đều "xuất phát từ lợi ích của giai cấp thống trị".[158]

Lý giải về thái độ đánh giá trên, giáo sư Phan Huy Lê, Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cho rằng: "nguyên do sâu xa của vấn đề này là do bối cảnh chính trị của đất nước (Việt Nam) thời bấy giờ và cách vận dụng phương pháp luận sử học của các nhà nghiên cứu"... "Khuynh hướng này phát triển ở miền Bắc (Việt Nam Dân chủ Cộng hòa) trong thời gian từ 1954 phản ánh trên một số luận văn trên tạp chí Văn sử địa, Đại học sư phạm, Nghiên cứu lịch sử và biểu thị tập trong những bộ lịch sử, lịch sử văn học, lịch sử tư tưởng Việt Nam..."

Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu cũng có ý kiến tương tự, cho rằng do chiến tranh Đông Dương và chiến tranh Việt Nam mà các nhà biên soạn sách đã có thái độ khắt khe với nhà Nguyễn.[160]. Theo Nguyễn Đình Đầu, việc dùng những khái niệm như đấu tranh giai cấp, giai cấp địa chủ, giai cấp nông dân, giai cấp phong kiến, tập đoàn thống trị, chiến tranh Cách mạng, tước đoạt tư liệu sản xuất, bóc lột sức lao động... lên xã hội nông nghiệp phương Đông trong sách Lịch sử Việt Nam do Viện Khoa học Xã hội của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa biên soạn là gượng ép.[160]

Nhà sử học Dương Trung Quốc thì tin là bởi "Bối cảnh chính trị của cuộc cách mạng "phản đế - phản phong" cùng lập trường đấu tranh giai cấp và cải tạo xã hội chủ nghĩa đã kéo dài sự đánh giá một sắc màu tiêu cực về nhà Nguyễn...". Ông cũng cho rằng "Sử học là một khoa học, nhưng nó cũng không thể không mang màu sắc chính trị." và "Trong nhận thức ấy, xin đừng trách nền sử học một thời đã từng lên án nhà Nguyễn với những đánh giá mà ngày nay ta thấy thiếu sự công bằng."[156]

Giáo sư Trần Quốc Vượng là người sớm nhất đưa ra một đánh giá sáng sủa hơn trên tờ "Sông Hương" (Huế) vào năm 1987 "Tôi không thích nhà làm sử cứ theo ý chủ quan của mình, và từ chỗ đứng của thời đại mình mà chửi tràn chửi lấp toàn bộ nhà Nguyễn cho sướng miệng và ra vẻ có lập trường. Có thời nhà Nguyễn chúng ta mới có một Việt Nam hoàn chỉnh như ngày nay".[156]

Hiện nay, theo giáo sư Phan Huy Lê, "cần thiết phải khẳng định công lao của các chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong việc mở mang bờ cõi, thống nhất đất nước, phát triển giáo dục, văn hóa. Những gì được coi là "tội" của các vua chúa Nguyễn cũng phải được xem xét lại cho thật công bằng".[161]

Và giáo sư Phan Huy Lê cũng đặt câu hỏi "việc Nguyễn Ánh "diệt" Nguyễn Lữ, Nguyễn Nhạc, Quang Toản có phải là phản tiến bộ hay không, khi mà những chính quyền này đã suy yếu và mất lòng dân?"[161] Giáo sư cũng cho rằng "sau Cách mạng tháng Tám-1945 cho đến 1975, trong thời kỳ chiến tranh, công việc nghiên cứu nói chung có bị hạn chế, số lượng công trình nghiên cứu không nhiều. Và cơ bản nhất là đã xuất hiện một khuynh hướng phê phán gay gắt các chúa Nguyễn, đặc biệt là vương triều Nguyễn: chia cắt đất nước, cầu viện ngoại bang, đầu hàng thực dân xâm lược... Thời kỳ nhà Nguyễn bị đánh giá là thời kỳ chuyên chế phản động nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Khuynh hướng đó gần như trở thành quan điểm chính thống trong biên soạn sách giáo khoa đại học và phổ thông." và giai đoạn này "là thời kỳ mà nền sử học Mácxít đang hình thành nên sự ấu trĩ, giáo điều, công thức buổi đầu là không tránh khỏi. Không chỉ nhà Nguyễn mà nhà Mạc, nhà Hồ cũng chịu cái nhìn thiếu khách quan, công bằng tương tự..."[162]

Nhà thơ Nguyễn Duy đã có ý kiến:"Cho đến bây giờ, nhiều người biết rằng nhà Nguyễn có công lớn đối với nước nhà, nhưng không hiểu tại sao và từ lúc nào, lại bị biến dạng, bị hạ thấp một cách oan sai về thang bậc giá trị lịch sử và văn hóa."

Cũng theo Giáo sư Phan Huy Lê thì các nhà sử học tham gia hội thảo quốc gia về "Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX" năm 2008 đều nhận thấy "sự phê phán, lên án đến mức độ gần như phủ định mọi thành tựu của thời kỳ các chúa Nguyễn và triều Nguyễn trước đây là quá bất công, thiếu khách quan, nhất là khi đưa vào nội dung sách giáo khoa phổ thông để phổ cập trong lớp trẻ và xã hội... các nhà sử học dĩ nhiên có trách nhiệm của mình trong vận dụng phương pháp luận sử học chưa được khách quan, trung thực."[163]

Các vua nhà Nguyễn

Trong 143 năm tồn tại kể từ khi thành lập năm 1802 đến khi sụp đổ 1945, nhà Nguyễn có 13 vị vua cai trị thuộc 7 thế hệ. Tính theo Đế hệ thi của Minh Mạng thì dòng họ nhà Nguyễn chỉ truyền đến chữ thứ 5 (Vĩnh) hết dòng thơ thứ nhất, tương đương với thế hệ thứ 5 kể từ các con Minh Mạng.

Miếu hiệu Thụy hiệu Tên Năm Niên hiệu Lăng
Thế Tổ Cao hoàng đế Nguyễn Phúc Ánh 1802–1820 嘉隆
Gia Long		 Thiên Thọ Lăng
Thánh Tổ Nhân hoàng đế Nguyễn Phúc Đảm 1820–1841 明命
Minh Mạng		 Hiếu Lăng
Hiến Tổ Chương hoàng đế Nguyễn Phúc Miên Tông 1841–1847 紹治
Thiệu Trị		 Xương Lăng
Dực Tông Anh hoàng đế Nguyễn Phúc Hồng Nhậm 1847–1883 嗣德
Tự Đức		 Khiêm Lăng
Cung Tông Huệ hoàng đế Nguyễn Phúc Ưng Ái 1883 育德
Dục Đức		 An Lăng
Văn Lãng quận vương/Phế Đế Nguyễn Phúc Hồng Dật 1883 協和
Hiệp Hòa
Giản Tông Nghị hoàng đế Nguyễn Phúc Ưng Đăng 1883–1884 建福
Kiến Phúc		 Bối Lăng
Xuất Đế Nguyễn Phúc Ưng Lịch 1884–1885 咸宜
Hàm Nghi
Cảnh Tông Thuần hoàng đế Nguyễn Phúc Ưng Kỷ 1885–1889 同慶
Đồng Khánh		 Tư Lăng
Hoài Trạch công/Phế Đế Nguyễn Phúc Bửu Lân 1889–1907 成泰
Thành Thái		 An Lăng
Phế Đế Nguyễn Phúc Vĩnh San 1907–1916 維新
Duy Tân		 An Lăng
Hoằng Tông Tuyên Hoàng Đế Nguyễn Phúc Bửu Đảo 1916–1925 啟定
Khải Định		 Ứng Lăng
Nguyễn Phúc Vĩnh Thụy 1926–1945 保大
Bảo Đại


Sơ đồ các vua nhà Nguyễn

1
Gia Long
1802–1819		  
 
2
Minh Mạng
1820–1840		  
 
3
Thiệu Trị
1841–1847		  
 
         
4
Tự Đức
1847–1883		   Thoại Thái Vương   Kiên Thái Vương   6
Hiệp Hoà
1883
   
             
5
Dục Đức
1883		   9
Đồng Khánh
1885–1889		   8
Hàm Nghi
1884–1885		   7
Kiến Phúc
1883–1884
   
10
Thành Thái
1889–1907		   12
Khải Định
1916–1925		  
   
11
Duy Tân
1907–1916		   13
Bảo Đại
1926–1945		  

Tham khảo

Ghi chú

  1. ^ Góp phần nhận thức về vai trò lịch sử của nhà Nguyễn (1802 – 1945), GS. Trần Thanh Đạm Báo Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh số 41 ngày 30 tháng 10 năm 2008 trích: "Nhiều tư liệu đã có hoặc mới phá thiện đã chứng minh rằng trong nửa thế kỷ XIX, đối với đất nước Việt Nam, nhà Nguyễn đã làm được không ít việc, và nhiều việc có thể được gọi là những thành tựu. Ví dụ: đối với sự nghiệp thống nhất đất nước, dù rằng việc này được khởi đầu từ phong trào Tây Sơn song việc thống nhất đang còn dở dang, thậm chí cuối thời Tây Sơn cũng đang có nguy cơ phân liệt. Chính Nguyễn Ánh đã hoàn thành công việc dở dang này, hoàn thành sự nghiệp thống nhất, kết thúc tình trạng đất nước chia hai, quy giang sơn về một mối.
  2. ^ Góp phần nhận thức về vai trò lịch sử của nhà Nguyễn (1802 – 1945), GS. Trần Thanh Đạm Báo Văn nghệ TP. Hồ Chí Minh số 41 ngày 30 tháng 10 năm 2008 trích: Một ví dụ thứ hai nữa có thể nhắc đến, đó là việc củng cố chủ quyền dân tộc. Dĩ nhiên, ở đây chủ quyền dân tộc thống nhất với vương quyền nhà Nguyễn. Triều Nguyễn Từ Gia Longn Minh Mạng đều lo củng cố vương quyền đồng thời củng cố chủ quyền đần tộc, chống mọi mưu toan vi phạm, xâm phạm từ bên ngoài và bên trong, kể cả bằng những biện pháp quyết liệt như trấn áp đạo Thiên chúa.
  3. ^ Nhà Nguyễn mất nước với Tây phương chỉ là vì văn minh nông nghiệp của Á Đông hết sức lạc hậu, yếu hèn, mà văn minh khoa học cùng cơ giới của phương Tây lại quá mạnh mà thôi,xem Nhiều tác giả 2007, tr. 325
  4. ^ Mất nước không phải là tất yếu... Triều Nguyễn thua Pháp vì lúng túng về đường lối chính trị dẫn đến lúng túng về quân sự, tuy quân lực không yếu mà tự phải thua. Sự lúng túng còn thể hiện trong nỗi lo sợ trước luồng tư tưởng mới đang tràn vào. Lo sợ, nhưng không có giải pháp hữu hiệu, đành thu mình đóng kín. Càng lúng túng hơn khi nhà Nguyễn đồng thời phải đối phó với những mâu thuẫn nội bộ rất nghiêm trọng, mà những mâu thuẫn này lại bị sự chi phối rất mạnh của các áp lực từ bên ngoài. Riêng đối với đạo Gia-tô thì triều Nguyễn đã từ lúng túng đi đến bế tắc, không đủ sức chuyển đổi tư duy để có biện pháp thích hợp
  5. ^ Những chính sách cực đoan của nhà Nguyễn với Công giáo không hề xuất phát từ đầu óc kỳ thị tôn giáo thuần túy, mà chính xuất phát từ nhận thức giữa Công giáo với phương Tây là dấu nối như một thể đồng nhất. Vì thế, trong cách nhìn của triều Nguyễn, ngăn cấm Công giáo là ngăn chặn phương Tây hiện diện tại Việt Nam, chứ không phải ngăn cấm một tôn giáo đơn thuần. Tuy nhiên, cách làm của nhà Nguyễn đã phản tác dụng, gây phá vỡ khối đại đoàn kết toàn dân, tạo vết hằn lịch sử đau thương giữa lương và giáo, đồng thời khiến phương Tây có lý do nổ súng xâm lược và lợi dụng đồng bào có đạo trong suốt thời gian thống trị...Nguyễn Quang Trung Tiến. “Triều Nguyễn - cảm nhận đa chiều (kỳ 2)]”. Báo Đà Nẵng điện tử. Truy cập ngày 21 tháng 10 năm 2008.
  6. ^ Suốt hơn 20 năm kể từ khi ký Hiệp ước Nhâm Tuất (1862), triều Nguyễn đã không thể giải quyết mâu thuẫn giữa các cải cách mới để có thể chống Pháp thành công và muốn chống Pháp thành công thì phải cải cách; vì thế, triều Nguyễn đã để mất dần lãnh thổ và phải lần lượt ký kết nhiều hiệp ước bất bình đẳng với thực dân Pháp. Sự bế tắc này dễ làm người ta liên tưởng vua Tự Đức và triều đình Huế đã theo đuổi một đường lối chống Pháp nhu nhược, thỏa hiệp, cuối cùng chấp nhận đầu hàng giặc. Hai hiệp ước Harmand (ngày 25 tháng 8 năm 1883) và Patenôtre (ngày 6 tháng 6 năm 1884) do triều Nguyễn ký kết với Pháp diễn ra sau ngày vua Tự Đức mất, nhưng đó là kết quả khó tránh khỏi của một kế sách dùng dằng, bế tắc của người tiền nhiệm theo Nguyễn Quang Trung Tiến

Chú thích

  1. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 198
  2. ^ Phan Khoang 2001, tr. 512
  3. ^ Phan Khoang 2001, tr. 511
  4. ^ a b c Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 107-108
  5. ^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 108 -109
  6. ^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 109
  7. ^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 111
  8. ^ Phan Khoang 2001, tr. 522-523
  9. ^ Tạ Chí Đại Trường 1973, tr. 112
  10. ^ Phan Khoang 2001, tr. 535
  11. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 155
  12. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 280-281
  13. ^ Phan Khoang 2001, tr. 536
  14. ^ Phan Khoang 2001, tr. 539
  15. ^ Phan Khoang 2001, tr. 541
  16. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 153-154
  17. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 154-155
  18. ^ Phan Khoang 2001, tr. 541-542
  19. ^ Phan Khoang 2001, tr. 542
  20. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 155-157
  21. ^ Phan Khoang 2001, tr. 543-544
  22. ^ a b c Phan Khoang 2001, tr. 545
  23. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 157
  24. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 157-158
  25. ^ a b Phan Khoang 2001, tr. 545-546
  26. ^ Phan Khoang 2001, tr. 546
  27. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 158
  28. ^ a b Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 281
  29. ^ a b c d e Phan Khoang 2001, tr. 550
  30. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 159-160
  31. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 160-161
  32. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 162
  33. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 163
  34. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 164
  35. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 164-165
  36. ^ Tarling 1999, tr. 245
  37. ^ a b c d e f g Trương Hữu Quýnh 2005, tr. 438-440
  38. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 170
  39. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 198-199
  40. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 47
  41. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 48
  42. ^ Nguyễn Thế Anh 2008
  43. ^ Vu Tam Ich. tr 18
  44. ^ STEIN TØNNESSON (ngày 1 tháng 3 năm 2003). “Sino-Vietnamese Rapprochement and the South China Sea Irritant” (PDF) (bằng tiếng Anh). International Peace Research Institute.
  45. ^ Nguyễn Nhã (ngày 2 tháng 2 năm 2009). “"Hoàn cảnh lịch sử dẫn đến tranh chấp chủ quyền của Việt Nam tại Quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa"”.
  46. ^ Đào Duy Anh 2002, tr. 453
  47. ^ Nhiều tác giả 2007, tr. 74
  48. ^ a b c d Nhiều tác giả 2007, tr. 75
  49. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 11-12
  50. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 15-16
  51. ^ Đào Duy Anh 2002, tr. 454-455
  52. ^ a b c Trương Hữu Quýnh 2005, tr. 456-457
  53. ^ a b c Trương Hữu Quýnh 2005, tr. 442-443
  54. ^ Phạm Văn Sơn 1960, tr. 415-416
  55. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 191
  56. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 174
  57. ^ a b Phạm Văn Sơn 1960, tr. 432
  58. ^ a b c d e f Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 214
  59. ^ Trấn Trọng Kim 1971, tr. 199
  60. ^ Buttinger 1958, tr. 271
  61. ^ Buttinger 1958, tr. 275
  62. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 284
  63. ^ Nhiều tác giả 2007, tr. 37
  64. ^ a b Tarling 1999, tr. 246
  65. ^ Tarling 1999, tr. 271
  66. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 237-242
  67. ^ a b c Trương Hữu Quýnh 2005, tr. 450
  68. ^ Trương Hữu Quýnh 2004, tr. 263
  69. ^ a b c d Trương Hữu Quýnh 2005, tr. 451
  70. ^ Trương Hữu Quýnh 2004, tr. 264
  71. ^ a b Thừa Thiên Huế ở nửa đầu thế kỷ XIX (1802 - 1858)
  72. ^ Nguyễn Thu Hường, Nghi thức lễ tịch điền triều Nguyễn , Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước
  73. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 917
  74. ^ Đào Duy Anh 2002, tr. 457
  75. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 92
  76. ^ a b Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 307
  77. ^ Trương Hữu Quýnh 2005, tr. 445
  78. ^ Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 308
  79. ^ Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 309
  80. ^ a b Phạm Văn Sơn 1960, tr. 421
  81. ^ Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 445
  82. ^ Nguyễn Thế Anh 2008, tr. 88
  83. ^ Phạm Văn Sơn 1960, tr. 412
  84. ^ a b Trần Trọng Kim 1971, tr. 199-200
  85. ^ Phạm Văn Sơn 1960, tr. 420
  86. ^ Dương Quảng Hàm 1968, tr. 355
  87. ^ Dương Quảng Hàm 1968, tr. 355-356
  88. ^ a b Dương Quảng Hàm 1968, tr. 357-359
  89. ^ Dương Quảng Hàm 1968, tr. 359
  90. ^ Dương Quảng Hàm 1968, tr. 359-360
  91. ^ a b c Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 321
  92. ^ a b c Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 325
  93. ^ a b Trương Hữu Quýnh 2005, tr. 471-472
  94. ^ a b Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 326
  95. ^ Những vấn đề Lịch sử triều Nguyễn-Tạp chí Xưa và Nay & Nhà xuất bản Văn Hóa Sài Gòn, tr 201-205
  96. ^ Dương Quảng Hàm 1968, tr. 370
  97. ^ Trần Trọng Kim 1971, tr. 173
  98. ^ a b c Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 327
  99. ^ Valiang. “Kinh thành huế”. Vietnamtourism.com. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  100. ^ phuochung. “Nghệ thuật kiến trúc - Cung đình Huế”. Vn.net. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  101. ^ Nguyễn Thanh Liêm. “Khâm sai Chưởng Tả Quân Lê Văn Duyệt” (PDF).
  102. ^ Nguyễn Phan Quang 1976, tr. 173
  103. ^ Phạm Văn Sơn 1960, tr. 433
  104. ^ Phạm Văn Sơn 1960, tr. 434
  105. ^ a b Đào Duy Anh 2002, tr. 483
  106. ^ Nguyễn Thị Thạnh 1982, tr. 338
  107. ^ a b Đào Duy Anh 2002, tr. 464
  108. ^ Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 15-16
  109. ^ Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 17
  110. ^ a b Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 308
  111. ^ a b Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 18
  112. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 308-309
  113. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 309
  114. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 310
  115. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 311
  116. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 312
  117. ^ Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 108
  118. ^ Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 102
  119. ^ Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 109
  120. ^ Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008, tr. 319-321
  121. ^ Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 291
  122. ^ Nguyễn Thế Anh 2008a, tr. 123-127
  123. ^ Stéphane Just: A propos d'une possibilité théorique et de la lutte pour la dictature du prolétariat trên La Vérité" n°588 (Septembre 1979)
  124. ^ Paul-Marie de La GORCE:De Gaulle-Leclerc: de Londres à l'Indochine Espoir n°132, 2002
  125. ^ a b “Hội thảo triều Nguyễn, chúa Nguyễn: Nhìn nhận lại khách quan, khoa học, công bằng”. Thethaovanhoa.vn. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  126. ^ “Đánh giá lại các Chúa Nguyễn và Vương Triều Nguyễn: Sòng phẳng với quá khứ để giải tỏa tâm lý xã hội”. Tuoitre.com.vn. ngày 20 tháng 10 năm 2008. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  127. ^ “Nhã nhạc triều Nguyễn: Kiệt tác của nhân loại”. Tuổi trẻ. ngày 10 tháng 11 năm 2003. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  128. ^ a b NetCoDo, Hue, Viet nam (ngày 21 tháng 10 năm 2008). “Kinh Thành Huế”. Hue.vnn.vn. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
  129. ^ VH (ngày 18 tháng 9 năm 2009). “Khu biệt điện Trần Lệ Xuân được UNESCO công nhận là di sản tư liệu”. Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2011. Kiểm tra giá trị |url lưu trữ= (trợ giúp)
  130. ^ TTXVN/Vietnam+ (ngày 14 tháng 12 năm 2009). “Mộc bản triều Nguyễn sắp nhận bằng di sản thế giới”. VietnamPlus, TTXVN. Truy cập ngày 23 tháng 6 năm 2011. Kiểm tra giá trị |url lưu trữ= (trợ giúp)
  131. ^ Lần đầu tiên công bố bảo vật Hoàng cung, VnExpress, 9/10/2010.
  132. ^ Hồi ký Trần Huy Liệu, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 1991, tr 370
  133. ^ Chuyện thoái vị của vua Bảo Đại qua lời kể Huy Cận
  134. ^ Báo Văn nghệ số 44, ngày 29/10/2005, tác giả Nhật Trang nêu lên một số điểm nghi vấn, trong bài viết của tác giả Nguyễn Đắc Xuân. Dẫn lại tại [1]
  135. ^ Quốc ấn của vua Bảo Đại
  136. ^ Sự thật về vụ trộm ấn tín của Nam Phương Hoàng hậu (Kỳ 1)
  137. ^ Nguyễn Phan Quang 1999, tr. 14
  138. ^ Lê Nguyễn 2009, tr. 182
  139. ^ Khâm định Việt sử thông giám cương mục, chính biên quyển 6, tr.194
  140. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, quyển 11
  141. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, quyển 14
  142. ^ Lê Nguyễn 2009, tr. 185
  143. ^ a b Lê Nguyễn 2009, tr. 187
  144. ^ Lê Nguyễn 2009, tr. 188-189
  145. ^ Lê Nguyễn 2009, tr. 189
  146. ^ “Trả lại lịch sử công lao nhà Nguyễn”. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  147. ^ Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam 1971, tr. 368-386
  148. ^ “Cần khách quan với lịch sử”. Thanh Niên. ngày 20 tháng 10 năm 2008. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  149. ^ a b c Nguyễn Quang Trung Tiến (ngày 22 tháng 10 năm 2008). “Triều Nguyễn - cảm nhận đa chiều (kỳ 3)”. Báo Đà Nẵng điện tử. Truy cập ngày 28 tháng 9 năm 2010.
  150. ^ a b c d Nhiều tác giả 2007, tr. 325
  151. ^ Phan Huy Lê (ngày 16 tháng 10 năm 2008). “Đột phá trong nhận thức về chúa Nguyễn, triều Nguyễn”. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  152. ^ a b c d “Suy nghĩ về sự nghiệp duy tân đất nước, Hay là ảo tưởng?”. vcomtech.net. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  153. ^ “Nghĩ về một triều đại”. Tgvn.com.vn. ngày 13 tháng 1 năm 2009. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  154. ^ Nguyễn Khắc Thuần 2005, tr. 329-330
  155. ^ Những vấn đề Lịch sử triều Nguyễn-Tạp chí Xưa và Nay & Nhà xuất bản Văn Hóa Sài Gòn tr 325
  156. ^ a b c d “Nhà sử học Dương Trung Quốc: Chuyển đổi cơ bản hay là…(I)”. ngày 27 tháng 10 năm 2008. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  157. ^ a b c Đinh Xuân Lâm 2007, tr. 11
  158. ^ Đinh Xuân Lâm 2007, tr. 13
  159. ^ Đinh Xuân Lâm 2007, tr. 15-16
  160. ^ a b Những vấn đề Lịch sử triều Nguyễn-Tạp chí Xưa và Nay & Nhà xuất bản Văn Hóa Sài Gòn tr 333
  161. ^ a b Thanh Hằng. “Đánh giá lại "công và tội" của vương triều Nguyễn”. Truy cập ngày 1 tháng 10 năm 2010.
  162. ^ “Về hội thảo chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn, GS Phan Huy Lê: Một nhu cầu lịch sử cấp thiết và chính đáng”. Tuổi Trẻ. ngày 15 tháng 10 năm 2008. Truy cập ngày 2 tháng 10 năm 2010.
  163. ^ Phan Huy Lê. “Xác lập nhận thức mới về chúa Nguyễn, triều Nguyễn”. Truy cập ngày 28 tháng 10 năm 2010.

Tham khảo

  • Đào Duy Anh (2002), Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến Thế kỷ XIX, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin
  • Phan Khoang (2001), Việt sử xứ Đàng Trong, Nhà xuất bản Văn Học
  • Trương Hữu Quýnh (2004), Lịch sử Việt Nam từ thế kỷ X đến 1858, Nhà xuất bản ĐH Sư phạm Đã bỏ qua tham số không rõ |coauthors= (gợi ý |author=) (trợ giúp)
  • Đinh Xuân Lâm (2007), Đại cương Lịch sử Việt Nam-tập II, Nhà xuất bản Giáo dục Đã bỏ qua tham số không rõ |coauthors= (gợi ý |author=) (trợ giúp)
  • Trần Đức Anh Sơn (2004), HUẾ Triều Nguyễn một cái nhìn, Nhà xuất bản Thuận Hóa Chú thích có tham số trống không rõ: |coauthors= (trợ giúp).
  • Nguyễn Thị Thạnh (2008), The French conquest of Cochin-China, 1858-1862, [Ph.D. Thesis], Cornell University 1982
  • Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam (1971), Lịch sử Việt Nam, tập I, Nhà xuất bản KHXH,Hà Nội
  • Nguyễn Thế Anh (2008), Kinh tế & xã hội Việt Nam dưới các triều vua nhà Nguyễn, Nhà xuất bản Văn Học
  • Nguyễn Thế Anh (2008a), Việt Nam Thời Pháp Đô Hộ, Nhà xuất bản Văn Học, ISBN 1107020003574 Kiểm tra giá trị |isbn=: tiền tố không hợp lệ (trợ giúp) Đã bỏ qua tham số không rõ |ignore-isbn-error= (gợi ý |isbn=) (trợ giúp)
  • Nguyễn Khắc Thuần (2005), Đại cương lịch sử cổ trung đại Việt Nam, Nhà xuất bản Giáo dục
  • Nhiều tác giả (2007), Những vấn đề lịch sử triều Nguyễn, TP Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Văn hoá Sài Gòn
  • Lê Nguyễn (2009), Nhà Nguyễn và những vấn đề lịch sử, Hà Nội: Nhà xuất bản Công an nhân dân
  • Phạm Văn Sơn (1960), Việt sử toàn thư (PDF)
  • Nguyễn Phan Quang (1976), Lịch sử Việt Nam (1427-1858), quyển II, Tập 2, Nhà xuất bản Giáo dục
  • Nayan Chanda (1986), Brother Enemy, Harcourt Brace Jovanovich
  • Vu Tam Ich. "A Historical Survey of Educational Developments in Vietnam". Bulletin of the Bureau of School Service Vol XXXII, No 2. Lexington, KY: University of Kentucky, College of Education, 1959.
  • Nguyễn Lương Bích (1996), Lược sử ngoại giao Việt Nam các thời trước, Quân đội nhân dân

Đọc thêm

  • Tài liệu lưu trữ Hán – Nôm do Nha Kinh lược Bắc Kỳ biên soạn. Khối tài liệu này là một trong những nguồn sử liệu gốc có thể phục vụ cho việc nghiên cứu lịch sử về các mặt chính trị, kinh tế, an ninh trật tự, giao thông, tổ chức bộ máy nhà nước, văn hóa xã hội... thời kỳ phong kiến triều Nguyễn. Nó đang được lưu tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I.

Liên kết ngoài

Tiền nhiệm:
Nhà Tây Sơn 		Triều đại Việt Nam
1802-1945 		Kế nhiệm:
chế độ phong kiến sụp đổ
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhà_Nguyễn&oldid=26189706”